- Details
Nieuwe serie over architecten
In de komende periode zal er op deze website een serie artikelen over architecten verschijnen. Ze werden geschreven door Christel Monsanto en zijn eerder in de gedrukte versie verschenen.
Het eerste artikel gaat over de architect Ben Smit en staat hieronder. Daarna volgen artikelen over Alberto Badaracco, Cornelis Bakker en anderen.
- Details
Ben Smit (1922 – 2020)
Door Christel Monsanto
Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van september-december 2021
Inleiding
Met Ben Smit open ik een reeks artikelen over architecten die in de 20e eeuw op Curaçao werkzaam waren. De meeste van zijn bouwwerken ontstonden tussen 1947 en begin 60er jaren en er is gelukkig veel materiaal over hem te vinden. Dat is vaak niet het geval voor zijn collega-architecten die al eerder of in dezelfde periode als hij op Curaçao ontwierpen en bouwden. Ik denk dan aan Alberto Badaracco, Cornelis Bakker, Henk Nolte, van Stuivenberg, Frits Zingel, A. de Vries enz. (1) waarover ik later in de Archiefvriend zal schrijven. Vaak is de huidige situatie van nog bestaande gebouwen radicaal veranderd, maar door op zoek te gaan naar afbeeldingen uit de tijd wordt veel duidelijk en zal ook blijken dat sommige gebouwen uit het midden van de 20e eeuw zeker de moeite waard zijn om zo weinig mogelijk eraan te veranderen en ze in de originele staat steeds goed te blijven onderhouden en op tijd te herstellen.
We zijn in de gelukkige omstandigheid dat een deel van de nalatenschap van Ben Smit overgebracht is naar het Nationaal Archief, zodat onderzoekers daar terecht kunnen. Aardig wat opnames van de gebouwen door de fotograaf Fred Fischer waren al beschikbaar en nu zijn er ook bouwtekeningen van Ben Smit online te raadplegen op de beeldbank. (2) Meer informatie is te vinden in de vroegere kranten en met name de Amigoe die online toegankelijk is. (3) Bovendien verwijs ik naar de geraadpleegde literatuur. (4)
Vestiging op Curaçao
Ben Smit werd geboren in Amsterdam. Zijn joodse ouders besloten al in de dertiger jaren om te verhuizen naar Antwerpen. Vrezend voor de maatregelen tegen joodse inwoners verliet het gezin België en vestigde zich verder zuidelijk in het vrije deel van Frankrijk. Uiteindelijk kozen ze voor de vrijheid aan de andere kant van de oceaan. Zodoende landden zij in eerste instantie op het eiland Jamaica. Het toeval wilde het dat ir. G. Schoorl daar op vakantie verbleef en de familie van Ben Smit overhaalde om zich op Curaçao te vestigen. Deze ingenieur was in 1936 uit Nijmegen, waar hij aan de Waalbrug had gewerkt, naar Curaçao gehaald in verband met de ingrijpende vernieuwing van de koningin Emmabrug. Schoorl kon zowel voor Ben als zijn vader werk regelen op Curaçao. Smit had in Antwerpen en Lyon bouwkunde gestudeerd. Hij realiseerde in de loop van zijn lange leven (1922-2020) heel veel gebouwen op Curaçao. Dat hij met een dochter uit één van de Sefardische Joodse families trouwde, heeft zijn scheppingsdrang en opdrachtenportefeuille geen windeieren gelegd. Op Curaçao werden hun twee dochters geboren: kunsthistorica Jennifer en haar jongere zus actrice en theatermaakster Paulette Smit. In 1969 verhuisde het gezin weer naar Amsterdam, waar Ben Smit in 2020, twee jaren na zijn echtgenote Zita overleden is.
Woonhuis dokter Benesh aan de Penstraat, 1951. Foto auteur
De belangrijkste gebouwen van Ben Smit in Curaçao.
Een van de prominentste gebouwen in Willemstad is zeker het Hotel Curaçao Intercontinental, later van der Valk Plaza. Het gedurfde plan behelsde al vanaf 1954 een complex grenzend aan de oude fortmuur met haar pregnante bogen en opgetrokken op de locatie van het oude waterfort. Daarvoor sloopte men eerst de daar staande kazerne en de gebruikers verhuisden naar elders. Op 20 mei l955 vond de eerste steenlegging door Prins Bernard plaats, deze plek is nu nog te zien in de leegstaande ruïne. Het gebouw bestond in 1957 uit twee lagen met 124 kamers, met een herhaling van de fortbogen als gevellijn. Het was een gemeenschappelijk ontwerp van Joseph Salerno van de Amerikaanse hotelmaatschappij Intercontinental, die vanaf het begin bij de bouw betrokken was en van Ben Smit. De bouw verliep niet altijd soepel, men moet zich de ontsteltenis voorstellen, toen in het de Castro gebouw (achter het postkantoor) brand uitbrak op 26 januari 1956 en daarbij alle bouwtekeningen voor het hotel in het kantoor van de architect verbrandden. Uiteindelijk was de officiële opening van Curaçao Intercontinental op 12 oktober 1957. Vanaf 1965 werd gewerkt aan de uitbreiding en aanbesteding naar ontwerpen van Ben Smit met een toren van 12 verdiepingen, die gezichtsbepalend voor het silhouet van de binnenstad zou worden. Dit nieuwe gedeelte werd op 23 april 1971 geopend maar was al eerder in gebruik genomen. Iedereen die ooit in de oorspronkelijke lobby, de nachtclub of in de openluchtbar naast het zwembad met uitzicht op de Caribische zee vertoefde, zal zich deze situatie nog zeer goed kunnen herinneren. Terwijl binnen oorspronkelijk veel donker hout de sfeer bepaalde, vertoefde men buiten in een waarlijk tropisch paradijs. Ook de geniale oplossing om van beneden door bolle ramen de zwemmers in de pool te kunnen bespieden was een fantastisch detail dat vermeld moet worden. De bevolking van Curaçao kan alleen maar hopen dat de recente koop van de ruïne door het Algemeen Pensioenfonds Curaçao een goede beslissing was om ofwel over te gaan tot gecontroleerde afbraak met behoud van een paar pregnante architectonische finesses of gehele verwijdering van de toren die onherstelbaar aangetast blijkt te zijn door betonrot, maar met behoud van de historische delen van het oude fort.
Constructie van Hotel El Curacao (Intercontinenltal) op 8 maart 1957, met links architect Ben Smit. Foto Nationaal Archief, Collectie Fisher 33-91.
Een ander vooraanstaand ontwerp van Ben Smit en zijn visie als architect mag hier niet ontbreken: In 1962/1963 verrees aan de Piscaderabaai in samenwerking met de architecten Torro en Ferrer het Hilton Hotel met zijn stervormig zwembad als tegenhanger tot het zeshoekige casino met koepeldak aan de voorkant van het gebouw en zijn beton gegoten balkons, die als een soort raster of honingraat de hele front van het hotel bepaalden en de fascinatie van Smit voor de ontwerpen van de Braziliaan Oscar Niemeyer duidelijk maakten. De balkonrasters zijn bij een latere renovatie jammer genoeg verwijderd, zodat de oorspronkelijke intentie van de architect niet meer herkenbaar is. Opvallend zijn ook de liften van glas, waardoor men op- en neerdalend van een schitterend uitzicht over de hele baai kan genieten. Bij dit ontwerp kon men spreken van een zeer geslaagde combinatie van functionele architectuur in een bestaand landschap. Terwijl bij het stadhotel Intercontinental concessies moesten worden gedaan aan de omgeving en daarvoor tegelijkertijd ook gedeeltelijk briljante oplossingen werden gevonden, pakte Smit de infrastructuur van Piscadera zodanig aan dat hij het hotel met zijn 200 kamers als een gigantisch schild voor de lagune plaatste, maar evenwel met inachtneming en integratie van de oude fortmuren. In een aparte vleugel waren winkels en sportfaciliteiten aanwezig. De bouw sloot aan bij het toenmalige internationale niveau om toeristen te kunnen ontvangen en te kunnen laten genieten van een prettig verblijf aan zee. Dat het hotel vol in de windrichting van de olieraffinaderij lag, werd op de koop toegenomen. Ik kan me herinneren dat de uitstoot uit de schoorstenen van de raffinaderij in de 80er jaren en de daarmee gepaarde overlast van vieze geuren soms niet te harden was.
Om te kunnen begrijpen en misschien zich te kunnen herinneren hoe immens veel bouwactiviteiten hier op Curaçao in de 20 jaar na de tweede wereldoorlog plaats vonden en door bepaalde investeerders in de samenleving gefinancierd werden, bespreek ik hieronder in het kort een groot deel van de opdrachten die Ben Smit in die tijd realiseerde. Daarbij mag men niet vergeten, dat in dezelfde periode meerdere architecten bezig waren en duidelijk eveneens een goede tot zeer goede boterham verdienden. De bouwsector beleefde in de jaren na de oorlog gouden tijden, in het Engels zou men zeggen: “the sky was the limit”.
Lijst van uitgevoerde opdrachten (niet volledig) met enkele aanmerkingen
1946 woonhuis Rozenweg, weduwe Brandao – Pinedo
1947 één van Smits allereerste ontwerpen was voor het oorspronkelijke clubgebouw van de CSC op Scharloo waarvan de opening plaats vond op 2 juli 1950. In 1947 had hij daarmee al een prijs gewonnen voor “beste sportgebouw” tijdens een soort olympiade in Baranquilla, Colombia. Toen de club naar Damacor verhuisde is dit gebouw afgebroken.
1948 eigen woonhuis Angloweg 9
1949 Mesker showroom Salinja
1950 Nassaustraat, Aruba, nieuw gebouw Spritzer & Fuhrmann 
1951 woonhuis dr. Benesch, Penstraat (foto boven)
1951/2 Heerenstraat 28, The Marine Store
1952 kapelletje bij Daniel voor de familie Engels
1954 nieuwe vleugel St. Elisabeth ziekenhuis
1954 Chobolobo shoppingcenter (Tauber), momenteel is een deel al afgebroken, rest gaat waarschijnlijk binnenkort verdwijnen
1954 bankgebouw HBU Breedestraat, Punda; ondergronds gehele oppervlak voor kluizen
1954 Hotel Curaçao Intercontinental, later Plaza Hotel. 124 kamers (foto boven)
1955 showroom Philips, Salinja
1955 vroegere Hotel Waas verbouwt als Pius Juvenaat, later deel UTS
1956 Icasa chocoladefabriek van M.H. en Vick Pinedo, Rijkseenheidboulevard, nu Coca Cola
1956 Residentie Venezolaanse Consul, President Romulo Bethencourt Blvd.
1956 Centro Social Venezuela, Marie Pampoen, later vakbondsgebouw, nu van een religieuze gemeenschap
1957 Kloster Alverna, waarvan ik altijd dacht dat het een dichtgemetselde deur was, is zo gepland in de bouwtekeningen als een naar buiten uitstekende biechtstoel
1957 opening showroom Moreno Brandao Salinja (nu autocity) – rotonde Salinja, gebroeders Moreno, lichte stalen constructie omdat de ondergrond drassig was, interessante dakvorm, 600 vierkante meter glas, op een draaitafel werd steeds een auto uitgestald, agent van General Motors.
1960 Landslaboratorium, van Heelsumstraat
1961 Antilliaanse Verffabriek, opening 18 maart 1961 door Emiel Dankmeyer en de vrouw van gezaghebber Gorsira. Ontwerp van het baken, foto hiernaast -->)
1962 muur begraafplaats Berg Altena
1962 Kamer van Koophandel
1963 benzinestation Parera
1964 nieuw clubgebouw Damacor, Chuchubiweg met 6 tennisbanen en 2 bowlingbanen, de bowlingbanen zijn in 2003 gesloten.
1965 Ruiterkade hoek Fuikstraat, Banco Latino waarschijnlijk 1965
1969 vakantie- en recreatiecentrum Lagoen, openbare aanbesteding door DOW
Noten:
(1) Vindplaatsen van oude afbeeldingen in privébezit van de hier besproken gebouwen zou ik zeer op prijs stellen
(2) https://www.nationaalarchief.cw/collectie
(3) https://www.delpher.nl/nl/kranten
(4) Ben Smit, Projects Curaçao 1946 -1969, 2002; Ronald Gill, Een eeuw architectuur, 2000;
-----
- Details
Van den Bosch en de slavernij op Curaçao
Door John Gilbert Jonkhout
Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van juni 2005
In 1780 werd in de provincieplaats Tiel (Nederland) een jongetje geboren, dat later zou blijken te beschikken over een tomeloze werkdrift, een zeer gezond verstand, veel idealisme, gepaard aan optimisme, en een nooit versagende toewijding aan wat hij zag als de goede zaak. Niets rondom zijn wiegje wees er op, dat hij een glansrijke loopbaan tegemoet zou gaan; een loopbaan, waarin hij diepe sporen trok door de vaderlandse geschiedenis en waarin hij ook zijn invloed deed gelden op Curaçao.
Nadat hij grotendeels zichzelf had opgeleid, solliciteerde hij op achttienjarige leeftijd naar de positie van eerste luitenant bij het Comité tot Zaken van de Oost-Indische Handel en Bezittingen, een orgaan dat na de verdrijving van de laatste stadhouder was ingesteld om bedoelde zaken te besturen. Hij werd aangenomen en een jaar later, vlak voor het officiële einde van de hoogbejaarde en wankele Oost-Indische Compagnie, kwam hij in Indië terecht. Bij de eerste gelegenheid die zich voordeed, onderscheidde hij zich te velde; als gevolg daarvan heeft het hoofd van het Indische leger, Simon de Sandol Roy, hem voor promotie voorgedragen bij de gouverneur-generaal, die de jongeman, welke wij nu leren kennen als Johannes van den Bosch, bevorderde tot kapitein-adjudant.
Vanaf dat moment was er geen houden meer aan. Van den Bosch kreeg enkele interessante opdrachten waar hij zich loffelijk van kweet en kocht een grote lap woeste grond, die hij voorlopig verhuurde. Na enkele jaren trouwde hij met een dochter van De Sandol Roy. Het was niet alles peis en vree wat hierop volgde; hij heeft er aan meegewerkt dat de onrust rond Batavia (thans Djakarta) bloedig werd neergeslagen. Hij leerde landbouw, kreeg de smaak ervan te pakken en boekte goede resultaten. Hij kreeg kinderen. Hij bouwde een stevig netwerk van belangrijke relaties op. Hij raakte verwikkeld in de machtsstrijd in Indië rond de nieuwe g.-g. Daendels, die, nadat hij persoonlijke brieven van de inmiddels vertrokken De Sandol Roy aan zijn schoonzoon had geopend, Van den Bosch opdroeg om Indië te verlaten. Dat deed hij ook, maar onderweg naar Nederland werd hij door de Engelsen krijgsgevangen gemaakt, hoewel hij uit de dienst ontslagen was. Na enige moeilijkheden is hij uitgewisseld tegen een Engelse officier; hij vestigde zich in zijn geboortestreek, waar hij gemakkelijk kon leven van de winst die hij had gemaakt op de verkoop van zijn landgoed, maar gaf ook blijk van zijn hartelijke instelling door de persoon die hem aanvankelijk in opleiding hadden gehad, met grote bedragen en belangeloos financieel te steunen.
Nadat de Fransen Nederland hadden verlaten in 1813 kwam hij met allerlei plannen bij Falck, een van de leidinggevende figuren van het land. Hij werd benoemd tot kolonel-adjudant van generaal Krayenhoff en ging aan de slag met een onbedwingbare energie. Weer onderscheidde hij zich te velde, maar miste de slag bij Waterloo. Niettemin is hij tot generaal-majoor titulair benoemd, nadat hij zich had doen kennen als een bekwame klusjesman. Hij ontving ook de Militaire Willemsorde. Toen de rust in Nederland voorlopig was teruggekeerd en Willem van Oranje-Nassau, zoon van de verdreven en inmiddels overleden stadhouder, als koning op het fluweel terecht was gekomen met het verlangen om er ook te blijven, mengde VdB zich in de discussie over het te voeren koloniale beleid. Deze discussie is in wezen nog op de dag van heden gaande, en draaide om de vraag op welke wijze er met de koloniën omgegaan zou worden: als wingewest of als landsdeel. VdB was voorstander van exploitatie, een visie die Willem goed uitkwam, omdat Nederland financieel op apegapen lag.
Er zijn vele riemen papier volgeschreven over de keuze voor, dan wel tegen het systeem, waarbij de inwoners van de koloniën min of meer gedwongen zouden worden tot bepaalde cultures – een methode die de naam aan het beruchte cultuurstelsel heeft gegeven. VdB was er een voorstander van, omdat de inwoners, indien hun de vrijheid werd gelaten om te doen wat ze wilden, minder zouden produceren dan de West-Indische slaven en deswege niet zouden kunnen concurreren.
Intussen mislukten er oogsten in Nederland; de toch al niet rijke bevolking raakte in moeilijkheden. VdB werd armoede-bestrijder. Hij bedacht het plan om in de niet-ontgonnen delen van Nederland koloniën te stichten en daar werkloze armen aan het werk te zetten. De keuze viel op Drente. Daar heeft hij zich met een onbedwingbare inzet op geworpen. Het was geen gemakkelijke taak, maar uitdagingen aangaan was VdB zijn lust en zijn leven. Hij deed alles wat hij kon, praatte zich een slag in de rondte, schreef zijn vingers blauw en werkte als een paard. Intussen verloor hij ook nog zijn vrouw en een kind; hij ontmoette niet lang daarna een meisje, dat voor hem bezweek en hem een kind schonk; later is hij met haar getrouwd. Jarenlang heeft VdB zich gewijd aan de ontwikkeling van wat de veenkoloniën zijn geworden, maar Willem had hem nodig voor belangrijkere taken. VdB mocht gaan proberen om de West winstgevend te maken. Daar had hij niet zoveel zin in, want hij wilde zijn Drentse karwei afmaken. Maar de koning gaf VdB gewoon een netjes aangekleed dienstbevel, waar deze niet onderuit kon. Hij werd gemachtigd om alles te doen wat nodig was – de enige aan wie hij verantwoording zou moeten afleggen was de koning zelf. Zijn benoeming als commissaris-generaal werd vastgelegd op een mooi stuk perkament.
Op 10 december 1827 kwam VdB aan in Willemstad op Curaçao als gevolmachtigd commissaris-generaal. Hij wekte de Curaçaose bank tot leven, stelde een regeringsreglement op, dat later ook gearresteerd werd, voerde nieuwe belastingen in en vertrok om een blik te gaan werpen op de Bovenwinden. Dat gedaan zijnde ging hij naar Suriname.
Bij een van die belastingen staan wij stil. Het is de heffing op onroerend goed. Aangezien de plantage-slaven ook als onroerend goed werden beschouwd, is er een legger voor ze aangelegd, een lijst van de onvrije personen als belastingobject. Bovendien heeft VdB de slaven de status van onmondig persoon gegeven – zij waren af van de status als lastdier en handelsobject. Om die belasting beter te kunnen innen, is met ingang van 1 januari 1839 een uitvoerige legger bijgehouden, waarin het komen en gaan van de onmondige personen werd bijgehouden. Deze legger is een kostbare bron van informatie; hij is ook zo uitvoerig, dat wij van de onmondige personen meer weten dan van de vrije personen. Deze rijkdom hebben wij indirect aan VdB te danken.
Na zijn werk in de West ging VdB naar huis; maar nauwelijks twee weken daar werd hem de functie van g.-g. van Oost-Indië aangeboden. Hij had er alweer niet zo’n zin in, maar de koning zette hem persoonlijk onder druk. Hij bezweek en werd meteen beloond met een hogere militaire rang en een stevig lintje. Hij vertrok na geboorte van zijn zoontje, deed onderweg Brazilië aan voor het verzamelen van gegevens, en ging aan de slag, maar kreeg problemen, niet alleen met de onrust van de bevolking maar ook met zijn overbelaste gezondheid en wilde weg. De koning heeft hem overgehaald om nog even te blijven; VdB kreeg een geheime, bijzondere bevoegdheid als commissaris-generaal om te doen wat hij wilde – een bevoegdheid waar hij alleen in het uiterste geval gebruik van mocht maken. Dat heeft hij dan ook op gepaste wijze gedaan. Na afloop van zijn periode keerde hij terug naar Nederland, waar hij nauwelijks twee weken na zijn aankomst tot bewindsman van het pas gestichte ministerie van koloniën werd benoemd.
Het cultuurstelsel, dat met kracht, tegen alle weerstand in, door VdB werd bevorderd, is op termijn onschatbare betekenis gebleken voor de financiën van Nederland. De aanvankelijke resultaten waren minder goed geweest dan de optimistische bedenker ervan had voorspeld. Mede hierdoor won de oppositie aan kracht; de oppositie, die ook steeds meer van mening was dat het beheer van de koloniën niet uitsluitend aan de koning behoorde. Op de duur leidde dit tot een politieke crisis, die niet meer bezworen kon worden; VdB moest aftreden. Kort daarna is hij overleden. Dat was nog voordat het debat over de afschaffing van de slavernij in de West goed en wel op gang was gekomen – maar hoe lang dat debat ook duurde, het uitgangspunt dat de eigenaren een vergoeding moesten krijgen heeft het gewonnen – een vergoeding die uiteindelijk betaald kon worden uit de overvloedige gelden, die dank zij de vóór zijn dood tot graaf verheven van den Bosch uit de Oost-Indische koloniën zijn gehaald. Zonder het bewust te willen heeft hij er dus wel indirect voor gezorgd dat de emancipatie van de onmondige personen eindelijk doorgang kon vinden.
Noot:
bij het schrijven van dit stukje is gebruik gemaakt van het boek: “Een geestdriftig Nederlander. Johannes van den Bosch”, van Dr. J.J. Westendorp Boerma. De aanstelling van van den Bosch tot commissaris-generaal en de aan hem door de koning gegeven instructie zijn te vinden in de collectie-Van den Bosch in het Nationaal Archief van Nederland te Den Haag (2.21.028, 115).
- Details
Un tanki? Si, danki.
Door John G. Jonkhout
Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van september 2004
Jacobus Philippus Leseur zat aan zijn lessenaar in zijn landhuis Daniel te denken (1). Hij had een kleine plantage, waar weinig groeide, waar geen hofje was en maar weinig goede grond. Naast zijn plantage had hij een stuk grond in bruikleen van de overheid; hij zou daar graag een dam willen aanleggen om water te vergaren en een hofje aan te leggen; er was een reepje, waar een rooi doorheen liep en waarlangs de grond goed genoeg was om maïs te planten. Het zou een hoop werk zijn en ook wel wat geld kosten, maar dat kon hij van de ene dag op de andere kwijt zijn, want de overheid was toen al zo dat je ieder ogenblik van je rechten kon worden beroofd. De enige oplossing was om te proberen de grond voor een appel en een ei te kopen.
Hij moet de overheid benaderd hebben en de gouverneur zover gekregen hebben dat deze twee taxateurs aanstelde, om de waarde van de grond te schatten; een van die taxateurs was de bekende A. Evertsz, de andere de genieofficier H.J. Abbing. Deze twee hebben de zaak bekeken. Het stuk grond grensde over een afstand van 1100 el langs de weg. Naar achteren toe was het aan beide kanten 622 ellen diep. Aan de achterkant had het de vorm van een driehoek, maar daar kon niet gemeten worden wegens de vele stekels en de woestheid van de grond (2). In het voorliggende geval bestond zeven achtste van het geheel uit onvruchtbare rotsgrond. Daar is nooit bebouwing geweest en daar kan niet geplant worden. In de sleuven, gaten en openingen heeft zich schraal en stekelachtig kreupelhout voortgeplant. Hierop lettend, en in aanmerking nemen de motieven van Leseur, die allemaal in het rapport zijn verwerkt, hebben de taxateurs geen hoger bedrag kunnen verzinnen dan tweehonderd pesos (19 april 1824, bijlage akte nr. 141) (3). De grond is inderdaad voor dat bedrag verkocht. We kunnen ons afvragen of de gouverneur diep heeft nagedacht; Leseur verkocht alles minder dan een jaar later voor $19.500,= aan Moïse Pinedo jr., van wie hij het weer terugkocht op een veiling, twee jaar later, voor f. 5.606,66,= (3). Het is echter niet gemakkelijk na te gaan of hij winst heeft geboekt, omdat de gegevens over zijn eigen akte van aankoop, zoals verstrekt door mw. Van der Lee, niet kloppen, en ook omdat er nog een derde stuk grond werd meeverkocht, namelijk Kasjoetuin, dat ligt in de hoek van de afslag naar St. Willibrord en de Weg naar Westpunt (4).
We kunnen ons ook afvragen hoe het komt dat de motieven die Leseur heeft bedacht, allemaal zijn opgesomd in het taxatie-rapport. Het kan haast niet anders of de taxateurs hebben hem gesproken. Alexander Evertsz was goed thuis in de buurt, want hij heeft Daniel tot tien jaar ervoor gedurende twee jaar zelf bezeten (3). De grond was toen inderdaad niet veel waard; we kennen allemaal het stenige en droge midden-Curaçao, waar niettemin in de regentijd veel plassen lang blijven staan op die kalkplateaus. Nu gaat het om deze plassen en de naam ervoor in het papiaments, namelijk “tanki”. Ik heb me altijd afgevraagd hoe dat in onze landstaal terecht is gekomen. Niet uit het Nederlands, want het Nederlandse woord tank houdt geen verband met “waterplas” en wordt op z’n Engels uitgesproken; niet met Engelse woord “tank”, want daar geldt hetzelfde voor en bovendien staat de uitspraak ervan een woordafleiding uit de weg. Ik denk dat ik het nu weet; in het aangehaalde rapport spreken de taxateurs namelijk van het voornemen van Leseur om op het begeerde stuk grond een watervanggebied, een “étang” aan te leggen; dat is Frans voor vijver, poel. We hebben hier dus een gedocumenteerde afleiding van een Papiaments woord (5). Mogen er nog vele volgen.
Noten:
(1) Van der Lee, Plantages, blz. 2. Daniel wordt door Van der Lee ten onrechte Bagade genoemd; dat is een afzonderlijk stuk grond, met eigen privileges, dat wel met Daniel mee werd verhandeld in die tijd. Bahada di Daniel is het reepje, dat tegen het plateau van Daniel ligt, op het plateau van de Noordkant.
(2) In sommige inspecties en rooibrieven vindt men ook dat er niet gemeten kon worden vanwege de “kadoesjes en de baranques”.
(3) Als we voor het gemak er van uitgaan dat het stuk naast Daniel ligt, achterin, de driehoek niet meegerekend, even breed was als de weg, dan komen we eerst aan een oppervlakte van 1000x615 meter (afgerond), dat is 61,5 ha. Nemen we voor de driehoek 1100 meter als basis, en gaan we voor het rekengemak uit van een stompe driehoek met de helft van de zijden als hoogte, dan komt daar nog bij: 1100m(basis)x150m (halve hoogte), is gelijk 16,5 ha, totaal dus 78 ha. Leseur had dus niets te klagen over de taxateurs.
(4) In 1840 heeft hij Daniel verkocht aan zijn zoon, die de op een na meest weelderige naam van Curaçao draagt: Anthony Hoogland Steeling Leseur. De familie wordt kort besproken in Krafft, blz. 393. De weelderigste achternaam is natuurlijk Jacob Bennebroek van de Linde Schotborg.
(5) Een ander Papiaments woord, ontleend aan het plantageleven is, “baké”, oorspronkelijk “vaquero”, een de meest gewaardeerde soorten onvrije personen, om zijn kennis van paarden en koeien.
- Details
De armoede van Brión
Door John G. Jonkhout
Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van maart 2004
In zijn boek (1) over onze zeeheld vertelt Hartog ons het een en ander over Brión’s financiën, zoals deze leden onder het voorschieten van bedragen ten behoeve van de oorlogsinspanning en zijn vermogenspositie, als gevolg daarvan. Een afschrift van het testament van Brión is achter in Hartog’s boek opgenomen (blz. 177). Hij laat, behoudens enkele kleine legaten, alles na aan zijn broer en zijn zusters, om gelijk te delen: “alle zijn natelatene goederen, zo roerende als onroerende, Actiën, credieten en gerechtigheden, niets uitgezonderd, zo hier als elders (enz.)”. Korte tijd later was de held dood, gesloopt door een ons onbekende ziekte. Zijn executeurs zouden zijn: zijn zwager Joseph Foulke, verder de zakenman William Smith, zijn broer Theodorus Brión en B.A. Cancrijn, die later door C. Parker is vervangen. Naar aanleiding van het aangehaalde zinsdeel uit het testament merkt Hartog op: “In werkelijkheid was er niets.” Hij vindt daarvoor steun in eigentijdse bronnen (blz. 150).
Mw. Monsanto heeft ons nader daarover ingelicht door de lijst van Brión’s goederen, die na zijn dood geveild zijn, bekend te maken. Dat ziet er schamel uit, ook al zou, zoals mw. Monsanto zegt, de opbrengst voldoende geweest zijn om een huis te kopen. (Archiefvriend, juni 2003). Op zichzelf hoeft dit niet te betekenen dat Brión geen andere bezittingen had; er zijn gewoon een aantal roerende goederen geveild; andere goederen waren misschien eerder uit de hand verkocht. Van zijn onroerende goederen weten wij niets, en die heeft hij vast wel geërfd van zijn vader. Misschien heeft hij deze op een eerder tijdstip te gelde gemaakt. Dat zou nagegaan kunnen worden door alle akten na te lopen vanaf het overlijden van zijn vader.
Zijn vader was geen arme drommel. Helaas is het niet mogelijk een goed beeld te krijgen van diens vermogen, omdat de inventaris van zijn roerende en onroerende bezittingen, opgemaakt na zijn dood, niet voldoende goed leesbaar is (2). Tussen de vlekken door ziet men wel het een en ander aan luxe schemeren, zoals gouden voorwerpen – afgezien van enkele bebouwde percelen en aandelen in werven en opslagplaatsen.
Luís Brión was een idealist, een goed zeeman en een zakenman. Dat moet hij geweest zijn, want er is veel geld omgegaan in de bevrijding van Zuid-Amerika; Hartog berekent dat hij een miljoen heeft bijgedragen, een berekening gemaakt aan de hand van historische gegevens (blz. 166).
Men kan zich afvragen waar Brión zijn startkapitaal vandaan had. Hij moet het een en ander geërfd hebben; uit de uitvoerige inventaris van zijn vaders boedel, welke inventaris zoals gezegd niet goed leesbaar is, kan niet worden afgeleid hoe groot het vermogen was. Die onbekende hoeveelheid heeft hij ook moeten delen met zijn broer en zusters. We moeten, als het verhaal van Hartog klopt, dan ook de conclusie trekken, dat de held in elk geval verder is gegaan met zaken doen, of althans een behoorlijke inkomstenbron heeft aangeboord.
Brión was niet alleen een idealist, die heilig geloofde in de zaak van de revolutie. Hij was ook, naar we mogen aannemen, een hartstochtelijk militair, gezien de voorvallen die Hartog aanhaalt in de periode dat hij in Nederland was en na zijn terugkeer op Curaçao. Dit is een gevaarlijke combinatie, maar niet een die hem tot een verkwister maakt. Een peso kan maar één keer worden uitgegeven. Brión heeft zeker zaken gedaan, hij kon immers tijdens de opstand kredieten krijgen, en hij is op dat gebied heel ver gegaan, want hij moest regelmatig de revolutionaire leiding er op wijzen dat kredieten gehonoreerd moeten worden. Dat moet logischerwijze ook omdat de kredietverleners weliswaar belust zijn op de als gebruikelijk grote oorlogswinsten, maar ook aan de voortzetting van hun bedrijf moeten denken.
Dit laatste gold ook voor Brión.
Er is een stuk (3), waaruit blijkt dat hij, op papier althans, niet onbemiddeld is gestorven. Op 1 februari 1836 kwamen er een aantal heren bij elkaar ten kantore van de koloniaal secretaris in diens kwaliteit als notaris, om een overeenkomst vast te leggen.
Aan de ene kant waren dat Th. Jutting, A. de Veer Jr. en G.I. Hoyer, gemachtigden van Joseph Foulke. Aan de andere kant was dat G.W. Hellmund.
Foulke was nog steeds executeur testamentair (uitvoerder van de laatste wilsbeschikking) van Brión; Hellmund was hetzelfde voor G.F. Lenz, die overleden was maar in leven eveneens executeur testamentair geweest van Brión, die in zijn laatste wil had bepaald dat die functionarissen in hun plaats anderen konden benoemen – een heel gebruikelijke regel.
Hellmund sprak het volgende met die andere heren af. Hij zou een pakket obligaties, dat Lenz onder zich had gehad, maar dat toebehoord had aan Brión, aan hen overdragen. Ze zouden dan allemaal samen proberen, om door tussenkomst van een erkend handelshuis op het vasteland achter de waarde toentertijd van die papieren te komen. Op basis van dat gegeven zouden ze dan het aandeel van Lenz als executeur testamentair aan Hellmund overhandigen. Een keurige regeling. Voor degenen die op dit terrein niet thuis zijn zij opgemerkt dat het heel gewoon is dat een executeur testamentair een vergoeding krijgt voor bewezen diensten.
Maar nu komt het: in de overeenkomst is een nauwkeurige lijst opgenomen van de papieren waar het om ging. Het zijn vele tientallen schuldbekentenissen in allerlei bedragen, van het land in oprichting, dat toen Gran Colombia heette maar onder andere ook Venezuela omvatte - Bolívars droom immers was één grote, Zuid-Amerikaanse republiek - aan Brion. Het totaalbedrag van deze waardepapieren beloopt $ 259.500.=, zonder meer een gigantische som. Ik haal dit stuk aan om te bewijzen dat Brión zijn vermogen niet zomaar in de Gran-Colombiaanse staatskas heeft gestort en er waarschijnlijk niet van uit is gegaan dat hij niets van het uitgeleende geld terug zou zien. Hij heeft, bij het voorfinancieren van de oorlogsuitgaven niet kunnen vermoeden dat hem maar een betrekkelijk kort leven beschoren zou zijn. Het is ondenkbaar dat hij in de weken voor zijn overlijden – uit Hartog’s relaas blijkt dat hij goed bij kennis was (blz. 148 e.v.) – niets hierover zou hebben meegedeeld aan zijn broer en zijn zwager, die immers ook moesten instemmen met hun benoeming tot executeur-testamentair. Misschien heeft hij instructies gegeven, of in elk geval inlichtingen over de vorderingen; het zal niet zijn omdat ze juist op dat moment betaalbaar waren. Mogelijk heeft Brión ze ergens op het continent achtergelaten, eventueel met andere roerende en/of onroerende goederen. En dat hij geen tijd heeft gehad om er achterheen te gaan, omdat ze op een voor hem onbereikbare plek waren. In elk geval hebben zijn nabestaanden gedacht dat er nog iets te halen viel. Of dat in de praktijk ook wat heeft opgeleverd, is een vraag die ik niet van hieruit kan beantwoorden; ik laat de zoektocht naar het antwoord graag over aan een volhardende, plaatselijke onderzoeker. Die zal niet alleen er achter moeten zien te komen, wat er van de waardepapieren terecht is gekomen – bijvoorbeeld door na te gaan, of er in Venezuela en Colombia is bijgehouden welke uitbetalingen op uitstaande obligaties zijn gedaan - maar ook waar ze vandaan kwamen, en of dat alles was wat er was, gezien de schatting van Hartog over de bijdrage van onze zeeheld.
Noten
(1) Hartog, J., Luis Brión, de admiraal-financier, Aruba, 1968
(2) Nationaal Archief Nederland, Oud Archief Curaçao vóór 1828, notariële protocollen, inv. nr. 1001, akte 114.
(3) Nationaal Archief Nederland, Oud Archief Curaçao 1828-1845, notariële protocollen, inv. nr. 770, akte 28.
- Details
Waar komt de naam van de Matteywerf vandaan?
door Christel Monsanto
Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van maart 2017
De naam van de Matteywerf is nauw verbonden met een vroegere eigenaar, namelijk Antony Mattey. Deze zeeman zag het levenslicht op 14 december 1774 op het eiland Corsica en overleed op 27 juni 1844 op Curaçao. Mattey huwde Anna Celestina Blan of Blanc (5.4.1795 Curaçao - 2.11.1863 Curaçao). Anna’s vader was ook zeeman en afkomstig uit Genua (Italië). Hij kwam op Curaçao terecht en trouwde in 1794 met de Curaçaose Maria Ignees Tessel. Het echtpaar Mattey-Blan had geen kinderen, dus na het overlijden van Anna Celestina in 1863 erfden nakomelingen van haar kant de scheepswerf. Daarbij hoorde ook het op de monumentenlijst staande woonhuis gelegen op de hoek tussen de Rouvilleweg en de Klipstraat en ander onroerend goed.
Oorspronkelijk zeilde Mattey als schipper voor Curaçaose scheepseigenaren door het Caribische gebied. Uit 1809 is bekend dat hij zich op Tortola bevond met een schip van de Curaçaose reder Ellis. Geleidelijk aan moet hij goed geld hebben verdiend, want in 1815 kocht hij een golet voor de prijs van 5.000 patienjes. In 1816 kocht hij er weer één voor 2.000 patienjes.
In 1818 maakte de grootmoeder van Anna Celestina Blan haar testament. Daaruit blijkt dat deze Anna Maria Calenberg, weduwe van Victor Tessel, drie kinderen had van wie één krankzinnig was. In haar testament gaf zij dan ook aan dat haar aangetrouwde familielid Anthony Mattey als executeur van het testament erop toe moest zien dat haar krankzinnige dochter tot aan haar dood goed moest worden verzorgd.
In een document van 1821 wordt Mattey koopman genoemd. In 1822 was hij eigenaar van de bark Neptunus, waarop ene Römer op dat moment schipper was. In 1822 liet Mattey samen met zijn vrouw een testament opmaken. Hieruit blijkt dat Mattey op Corsica nog een zuster Anna had die met ene Agostini getrouwd was. Op dat moment, dus in 1822, was de zoon van Mattey’s zuster, genaamd Joseph Antoine Agostini (geboren 1803 in Corsica, overleden 1863 op Curaçao) misschien nog op zijn geboorte-eiland Corsica. Deze Joseph vestigde zich later ook op Curaçao, want hij werd op dit eiland de vader van verschillende kinderen en zijn naam leeft nog altijd voort in Koraal Agostini en het bijbehorende gebouw waarin nu restaurant "De Gouverneur" gevestigd is. Dit pand staat als het ware twee huizen verwijderd van de toenmalige scheepswerf van Antony Mattey.
Het aanzien van Mattey als koopman, executeur van testamenten en vertrouweling van diverse families moet in de loop van de jaren zijn toegenomen, want in 1834 werd hem opgedragen de plantages Rustenburg en Vreeland in het Ruiterkwartier, bijbehorende knoekjes, het eiland Negoene in het Schottegat en zevenenzeventig slaven te verkopen.
In haar testament noemde Anna Celestina Blan ook de zonen van haar reeds overleden zuster Maria Elizabeth, namelijk Bartholomeo en Josef Leon.
Leon laat een Curaçaose achtergrond vermoeden, maar de vader van deze jongens was ook van Corsica afkomstig. Zoals ook tegenwoordig nog gebruikelijk is, kiest de eerste generatie immigranten bij voorkeur een partner uit eigen kring of met dezelfde vertrouwde achtergrond. Dat noem ik ‘clusteren’ en dat kwam op Curaçao in het verleden bij de eerste en soms ook nog bij de tweede generatie immigranten veel voor.
In 1834 maakte het echtpaar Mattey opnieuw een testament, deze keer wederzijds en ten faveure van de langstlevende. Er werd toen alleen een legaat genoemd voor haar nog in leven zijnde moeder Maria Ignees Tessel, de weduwe Blan(c). Te gelijkertijd maakte ook moeder Maria Ignees haar testament en noemde als haar erfgenamen haar dochter Anna Celestina getrouwd met Mattey, haar zoon Victor en de kinderen van haar overleden dochter Poulina Gijsbertha Blan(c) uit het huwelijk met A.G. Leon.
Pas in 1855 komen we weer een familielid in de notariële akten tegen op het moment dat Martis Mat overleed. Hij was ooit door de weduwe Mattey vrijgemaakt en op het tijdstip van zijn dood eigenaar van een van de afdaken bij de scheepstimmerwerf van de weduwe in Otrobanda.
Op 30 oktober 1863 maakte Anna Celestina Blan als weduwe Mattey een besloten testament dat drie dagen later op haar sterfdag 2 november 1863 geopend werd. Hieruit wordt duidelijk dat zij de scheepswerf en het woonhuis aan de twee kinderen van haar nicht Maria Elizabeth Leon, namelijk Jules François en Maria Paulina Blasini, wilde nalaten. De vader van deze kinderen, Jules Blasini, stamde ook uit Corsica en was op een gegeven moment de Franse consul op Curaçao. Hoewel er nog meer neven en nichten op Curaçao in leven waren, koos Anna Celestina deze broer en zus Blasini ook als haar universele erfgenamen. In de inventaris van de boedel van de weduwe Mattey die een week na haar dood werd opgemaakt, is te zien dat zij behalve de scheepswerf aan de westzijde van de St. Annabaai ook eigenaresse was van andere huizen op de berg in Otrobanda.
Uit de boedel blijkt daarentegen niet dat zij een paar maanden voor haar dood, bij de slavenemancipatie in juli 1863, nog gecompenseerd was met 5.600 guldens voor haar achtentwintig slaven. Bij het onroerend goed waren ook percelen kade en zelfs waterpartijen voor haar terreinen in de Sint Annabaai inbegrepen. Deze waren uiteraard belangrijk voor het bestaan van een werf. De percelen water waren door Antony Mattey al in de jaren 1826, 1834 en 1836 van het gouvernement aangekocht. De twee erfgenamen van de weduwe Mattey bleven ongehuwd en kinderloos, zodat broer en zus Blasini uiteindelijk in 1878 de scheepswerf, die in de akten ook wel "De Klip" wordt genoemd, verkochten aan A.J. Jesurun voor 75.000 gulden (met dank aan Helma Maduro voor deze informatie). Op de kaart van Werbata zijn achter elkaar aan de Otrobanda-oever de Werf Mattey, West Werf, Nieuwe Werf en Werf Motet te zien. De hieronder staande lijst van voormalige eigenaren is niet compleet.
Werf Mattey
ca. 1830 Antony Mattey, 1844 weduwe Mattey, 1863 Blasini, 1878 A.J. Jesurun.
West Werf
1767 Michiel van der Meulen en kinderen Ellis, vanaf 1870 verkoopt Jan Ernst van der Meulen vele percelen van zijn grond aan particulieren waardoor de woonwijk rond de Hoogstraat ontstond.
Nieuwe Werf
(Grote Klip, ook landhuis Kortijn en het Plezierhuis) - Isaac Gouverneur, 1797 Henry Basden, 1815 weduwe Basden.
Werf Motet
1713 Willem Motet, 1788 Pletsz, 1875 boedelscheiding kinderen De Haseth.
- Details
Op het terras
Op 26 augustus 2020 was het eindelijk zover. Na vijf jaar keihard werken heeft het gezamenlijke project ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van het Nationaal Archief en het 25-jarig bestaan van de Vrienden van het Nationaal Archief eindelijk het licht gezien. Het boek “Op het terras” verscheen als uitgave 25 van Lantèrnu en kon in verband met de Corona restricties maar aan een kleine groep genodigden gepresenteerd worden.
Het resultaat mag er zijn: onder redactie van onze voorzitter Erwin Gibbes, medeoprichtster van de Vrienden en drijvende kracht achter het project Helma Maduro-Molhuijsen, Josette Vos en de directeur van het Nationaal Archief, die verantwoordelijk was voor de totale lay-out Max Scriwanek, kunnen we bladeren en lezen in 325 pagina’s rijk gevuld met een keuze uit eerder gepubliceerde artikelen uit het kwartaalblad “De Archiefvriend”.
Deze uitgave was alleen mogelijk met de financiële hulp van onze sponsoren, namelijk het Prins Bernard Cultuur Fonds, de Mongui Maduro Library, Maduro & Curiel’s Bank N.V., Stichting Curaçao Style, de Radboud Universiteit Nijmegen en HumanAbility. Bovendien hebben de schrijvers van de originele artikelen deze belangeloos ter beschikking gesteld.
Nadat de directeur van het Nationaal Archief, Max Scriwanek het openingswoord voor zijn rekening had genomen, lichtte Helma Maduro-Molhuijsen toe, hoe De Vrienden en het kwartaalblad De Archiefvriend zich in 25 jaren hadden ontwikkeld. Daarna ging Michel Drenthe kort in op hoe zijn familie aan geheimhouding was verplicht in samenhang met een geplande tentoonstelling in Amsterdam. Die ging in verband met de pandemie niet door, zodat wij nu met onze cover de primeur hebben van de wetenschap dat een oom van Michel op de omslag van ons boek staat. Het originele schilderij* hangt in het Stedelijk Museum in Amsterdam.
Daarna werden exemplaren van “Op het terras” aan de aanwezige vertegenwoordigers van de sponsoren en de aanwezige auteurs overhandigd. Verheugend was het feit, dat familieleden van de overleden Vriend Pieter Swakhoven hierbij aanwezig konden zijn. Na afloop genoot iedereen, op gepaste afstand, van een hapje en een drankje.
Het boek is te koop in het Nationaal Archief en ook in de lokale boekhandels, Gallery Alma Blou, Landhuis Bloemhof en het Curacao Maritime Museum.
* Op het terras is een schilderij van Nola Hatterman uit 1930.
- Details
Vroedvrouwen op Curaçao in de 19e eeuw
door A. Trapenberg
Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van december 2017
De blijdschap van het gehuil van een pasgeborene bij de bevalling is voor de moeder een ware opluchting na gedane arbeid. Maar ook voor de verloskundige, vroedvrouw, vroedkundige of frumu een bekroning op haar werk.
Vroedvrouwen, zo zou men kunnen stellen, beoefenen een van de oudste beroepen ter wereld: kinderen helpen geboren worden is immers van alle tijden. Van oudsher worden vrouwen in het kraambed geholpen door andere vrouwen. Het beroep wordt reeds in de Bijbel genoemd. Rachel wordt tijdens een zware bevalling door de vroedvrouw bemoedigd door haar te vertellen dat ze opnieuw een zoon krijgt (boek Genesis).
De Hebreeuwse vroedvrouwen Sifra en Pua, genoemd in Exodus, staan in de ethiek bekend als voorbeelden van toewijding aan de bescherming van pasgeboren menselijk leven omdat ze het bevel van een Egyptische Farao, om pasgeboren Hebreeuwse jongetjes te doden, weigerden (Wikipedia).
Van de Griekse arts Hippocrates is bekend dat hij les gaf aan vroedvrouwen.
Maar nog in de 17de en 18de eeuw heerste er veel onkunde. Zo kreeg Frederik Ruysch (1638-1731) als examinator van de vroedvrouwen te Amsterdam van hen veel verhalen te horen over hoe ze bij bevallingen te werk gingen. Ruysch was verbijsterd. Bijgeloof, mythen en onkunde leken een vastbestanddeel van het werk van de vroedvrouwen.
“Het is niet tegeloven”, zo zei Ruysch over wat hij tijdens het afnemen van examens te horen kreeg, hoe grootte onwetenheijdt, welke beuzelingen en hoe vele dwalingen er toen te voorschyn gekomen zyn.
In die tijd waren vroedvrouwen vooral weduwen en oudere vrouwen. Vroedvrouwen – letterlijk ‘wijze vrouwen’ – deden in de 17de eeuw hun naam bepaald geen eer aan.
Gepatenteerde vroedvrouwen
Vóór 1816 is er weinig te vinden over het werk van vroedvrouwen op Curaçao.
Kort na de aankomst van gouverneur A. Kikkert wordt in de Curaçaosche Courant (CC) van 3 augustus 1816 de Ordonnantie Patentrecht voor beroepen gepubliceerd om de kosten van het Bestuur goed te maken, hetwelk wy thans tot styving van ‘s Lands kas en tot vinding der nodige Fondsen zouden kunnen heffen.
In artikel 5 staat dat een dergelijk patent de bevoegdheid geeft om gedurende een bepaalde termijn het daarin vermelde beroep uit te oefenen. Vervolgens worden de diverse beroepen genoemd, waaronder dat van Vroedmeester of Vroedvrouw
In dat jaar 1816 kende Curaçao geen geschoolde vroedvrouwen. De vrouwen die het beroep van vroedvrouw uitoefenden, verkregen de noodzakelijke kennis en ervaring door de praktijk en soms door de overdracht van moeder op dochter.
Het is niet te achterhalen of er tussen 1816 en 1821 gepatenteerde vroedvrouwen op Curaçao werkzaam waren, maar bij de bekendmaking van vrijstelling van betaling van het poortgeld in de nachtelijke uren (CC 3 maart 1821) worden ze wel genoemd, wat zou kunnen betekenen dat ze wel erkend werden als vroedvrouw: […] en zullen geene andere personen van die betaling bevryd zijn dan de Raad van Fiscaal benevens de onderschout en de dienaren van Policie en Justitie; alle officieren van de land en zee-magt, in uniform; alle in dienst zijnde officieren van de gewapende burgermagt in uniform, mitsgaders nog alle doctoren, chirurgyns, vroedmeesters en vroedvrouwen …
In een advertentie over een dood gevonden baby (CC 18 mei 1822) lezen we de naam van de “gewone vroedvrouw” Noortje Apitsz die bij de bevalling kennelijk de hulp had ingeroepen van de chirurgijn-majoor Groesbeek. Je kunt je afvragen wat een “gewone vroedvrouw” is? Was zij gepatenteerd ja of nee? Waren al die andere werkzame vroedvrouwen ook “gewone vroedvrouwen”? Allemaal openstaande vragen waar we geen antwoord op hebben.
Geboorteaangifte
In de CC van 30 april 1831 wordt het “Reglement houdende bepalingen tot regeling van den Burgerlyke stand op het eiland Curaçao” aangekondigd. Na de inwerkingtreding hiervan in 1831 wordt het bij de wet verplicht om alle geboorten aan te geven bij de burgerlijke stand. Volgens artikel 25 dient de aangifte van de geboorte van een in echt verwekt kind te gebeuren in presentie van twee getuigen, door den vader van hetzelve, of, by ontsteltenis van den vader door den geneesheer, vroedmeester of de vroedvrouw...
Artikel 26 noemt de aangifte van de geboorte van een kind dat buiten het huwelijk werd verwekt. Hier dienen de geneesheer, de vroedmeester of de vroedvrouw aangifte te doen …doch zal den naam van den vader daarby niet mogen vermeld worden.
Bij het lezen van een aantal geboorte-aangiftes uit deze tijd valt op dat het meestal de vroedvrouw was die de aangifte deed, vergezeld door twee getuigen, waarbij dan vermeld stond dat noch de vroedvrouw noch de getuigen konden lezen of schrijven.
Frumus in de districten
Zoals eerder gemeld was de kraamzorg in hoofdzaak een vrouwenaangelegenheid.
Op de plantages waren het altijd vrouwen (slavinnen) die als vanzelfsprekend door hun shon “frumus” werden genoemd en die de bevallingen deden.
In de inventaris nagelaten door Serviero Cafeiro van de plantage Zevenhuizen (later Jan Kok) staat vermeld: Slaven behorende tot deze plantage o.a. Eva vroedvrouw.
Plantage Lugtenberg (later Mahuma): negerin Sebel vroedvrouw.
In de inventaris van Cornelia Berch, weduwe van Christiaan van der Linden (1824), vinden we: 1 negerin Sienta vroedvrouw.
Uit een analyse van de geboorteaangiftes tussen 1831-1899 en in de Inventaris van de Archieven der Districtmeesters van het 3de, 4de en 5de district, 1856-1940 (Kolekshon Juliana-Brenneker), in de omslagen 73-75, vinden we in de Staten van betalingen aan vroedvrouwen voor het verlenen van verloskundige hulp aan onvermogenden in het 5de district, 1884-1892 en 1911-1914 de volgende vroedvrouwen werkzaam op Curaçao. In het 5de district (West 1, 2 en 3) tussen 1831-1850: Maria Merce(d), Maria Thomas(a) en Gijsbertha Nicolaas Sille.
Andere bekende vroedvrouwen waren: Bachille Antonia Ignacio, Pieternella Martina Knip, Juana Schaup (Schoop), Andrea Leito, Victoria Leito, Cathalina Mutueel (Midwele, Midwe), Oleana Martina en Carolyn Scates (Skees), weduwe van Samuel Francois Martyn, geboren in Quebec, Canada.
De vergoeding bedroeg fl 2,00 of fl. 2,25 per bevalling.
In het 1ste district (Stadsdistrict) deed Gijsbertha Carolina Brugman tussen 1860 en 1869 bevallingen. Verder was er nog Johanna Nicolina Gomez, geboren 6 december 1777 en overleden 18 december 1865, weduwe van Paulus Giribaldi. Zij deed nog op 83-jarige leeftijd bevallingen. Ook Maria Lucia Jesurun (Surun, Soerun, Zurun, Seroen, Soeroen) ging lang door met haar werk. In 1840 was ze als 70-jarige werkzaam, maar ook op haar 91e deed ze nog bevallingen.
Tot slot was er Hendriena Betorina Siento, geboren in 1794 en overleden 1 mei 1873, over wie later meer.
In het 2de district (Oost 1, 2 en 3) kennen we Maria Merce(d); Maria Thomas(a) en nog een 28-tal andere vroedvrouwen. Maria Merce(d) en Maria Tomas(a) werkten dus zowel in het 2de, 3de, 4de als in het 5de district.
Op 28 juni 1851 verscheen in de CC de volgende bekendmaking:
Catharina Clement (geboren 15-09-1814 en overleden op 27-03-1891) is, voor zover we kunnen nagaan, de eerste geadmitteerde vroedvrouw met het vereischte bewys van bekwaamheid en geschiktheid. Zo wordt zij ook genoemd in de Almanak voor de Nederlandse West-Indische bezittingen en de kust van Guinea, jaargangen 1856-1862.
Tussen 1860 en 1888 waren de volgende vroedvrouwen geadmitteerd:
1862: Rosita Evertsz; 1875: Adeleida E. Rondo, 1880: Sofia Petronella Wolf, Cleantis Maduro en Pieternella Starkenborgh; 1885: Henriette Paula; 1887: Rita Evertsz en 1888: Regina de la Nooy Bislik.
Opleidingseisen
Met de verordening dd 30 oktober 1873 / 11 februari 1874 Publicatieblad no. 5 werd getracht de opleidingseisen en bevoegdheden van vroedvrouwen te regelen:
Deze bepalingen tot de uitoefening van de genees-, heel- en verloskunst werden herzien in de Verordening Geneeskundig Toezicht aangeboden op 9 mei 1887, Publicatieblad 638. De vereisten om op Curaçao als bevoegde vroedvrouw werkzaam te kunnen zijn waren: ten minste tien gewone verlossingen onder leiding van een verloskundige of vroedvrouw en tevens een examen voor de Geneeskundige Raad ten teken van bekwaam- en geschiktheid.
In artikel 17 worden de exameneisen, waaraan de vroedvrouw hebben te voldoen, verdeeld in de theoretische en de praktische eisen.
Van moeder op dochter
Zoals eerder aangehaald stoelde de kennis van vroedvrouwen vooral op mondeling overgeleverde kennis en praktijkervaring en in sommige gevallen de overdracht van moeder op dochter. Zo had Evelina Cijntje de kennis en praktijk van haar moeder, Theodora Cijntje, geleerd. Evelina was in het 5de district (Savonet) op 62-jarige leeftijd actief als vroedvrouw.
Hendriena (Hendriette) (a) Betorina Siento gaf haar kennis eveneens door aan haar dochter. Hendriena werd geboren in 1794 en overleed op 1 mei 1873 op 79-jarige leeftijd. Ze trouwde met Juan Batista Rondo en het echtpaar krijgt 3 dochters: Luisa Thomasa, Adeleida E. en Ana.
Hendriena was als vroedvrouw actief in het Stadsdistrict tussen 1840 en 1870. In de CC van 4 april 1873 maakte haar dochter Adeleida bekend dat ze de praktijk van haar moeder overneemt. Drie jaar later (CC 8 januari 1876) verscheen de bekendmaking dat deze Adeleida een geadmitteerde vroedvrouw op het eiland is en dat zij nog steeds op het erf Bellevue van den Heer J. Sterling op den berg aan de Overzijde woont.
Een halfzusje van Adeleida, Sophia Petronella Brugman, was ook een geadmitteerde vroedvrouw. Diendien kreeg haar na het overlijden van haar man in 1832. Sophia trouwde in 1856 met Arnold Willem Wolf.
Op 25 oktober 1880 maakte Sophia, weduwe, in de CC bekend dat zij de eer heeft als Geadmiteerde Vroedvrouw het publiek hare diensten als zoodanig aan te bieden
.
Kwaliteit van de zorg
Weinig is bekend over de geleverde kwaliteit van zorg door de vroedvrouwen bij de bevallingen. Dr. David Capriles en H. van Kol geven in hun publicaties een beeld van de zorgwekkende toestand.
In 1883 publiceerde Dr. David Capriles, bestemd voor de Tentoonstelling te Amsterdam, Afdeeling Koloniale Geneeskunde, een klein boekje bestaande uit twee opstellen: “Oorzaken en Behandeling der Krankzinnigheid op dit Eiland” en “Armenverzorging op Curacao”.
Het hoofdstuk getiteld Verloskunde, begint met het woord: Schande! Daarin verhaalt hij over de vele gepatenteerde en ongepatenteerde vroedvrouwen, die niet kunnen lezen of schrijven en tot de onwetendsten onzer maatschappy behoren. Volgens hem speelt bijgeloof een rol en gebeuren er bij de vroedvrouwen de meest ongerijmde, zonderlinge en gevaarlijke middelen en manoeuvres. Zo behoorden prikkelen, drukken, kittelen, strijken, wringen, persen, ruw wrijven, halen en vastbinden en zeer dikwijls slaan tot de stimulerende handelingen van de vroedvrouw. Meer dan eens hebben wij de moeielykste keeringen en andere kunstbewerkingen moeten verrichten om verschrikkeliyk gemutileerde doode of snikkende kinderen ter wereld te brengen, schrijft hij in zijn manifest.
Naar aanleiding van Capriles' brochure liet het Gouvernement nog in datzelfde jaar door de Stadsgeneesheer en de Geneeskundige Raad een onderzoek instellen. Het resultaat? De beweringen van Dr. Capriles werden ontzenuwd of liever: er werd geprobeerd ze te ontzenuwen. (Christoffel 1956; pag 83-890).
Van belang is natuurlijk wat in het rapport van de Geneeskundige Raad vermeld staat. De vraag blijft: spreekt Dr. D. Capriles uit persoonlijke observatie of van horen zeggen? En als deze observaties terecht waren, waarom is niet eerder ingegrepen door de Geneeskundige Raad? Al deze complicaties moesten toch bekend zijn geweest bij de andere vroedmeesters.
Het werk van dokter Capriles werd wel gewaardeerd. Op 21 december 1872 vinden we in de Curaçaosche Courant een advertentie van Felipe Paulus. In superlatieven bedankt hij Dr. Capriles voor het als door een wonder redden van moeder en kind, nadat zy door zware pynen werd aangetast, welke twee dagen lang op eene vreselyke wyze aanhielden en haar zeer martelden, waardoor haar toestand zo bedenkelyk werd, dat de vroedvrouw, die haar gedurende al die tyd had bygestaan, het raadzaam en noodig achtte een verloskundige by haar te doen komen.
Een kleine veertig jaar later was de situatie niet veel beter. In 1919 schreef H. van Kol in zijn artikel “De Volksgezondheid in onze West-Indische Koloniën”: Ook in de kolonie Curaçao is de verloskundige hulp slecht, vindt men soms vroedvrouwen lijdend aan zware cataract en is ook wel daaraan het groot aantal levenloos geborenen te wijten. (NWIG; 1919, pag. 277)
Dr. David Capriles eindigt zijn artikel met de woorden: Dat oneindig meer baringen niet lethaal afloopen en gevaarliyke kraambedziekten zich niet menigvuldig vertoonen, hebben wij alleen te danken aan het heilzaam Curaçaosch klimaat reeds door ons naar waarde geprezen. Een kraamvrouw die instrumentaal is verlost geworden drie dagen daarna in huis of zelfs op straat werkzaam te zien, is bij ons volstrekt geen vreemd verschynsel. Vyf of zes dagen na de moeielykste bevalling op zee gaan, is geen buitengewone gebeurtenis.
Tegen het einde van de 19-de eeuw zien we het aantal ongepatenteerde vroedvrouwen duidelijk afnemen. Zo zijn er in het Stadsdistrict tussen 1880-1890 dertig vroedvrouwen werkzaam waarvan 9 geadmiteerde terwijl er tien jaar later nog maar 21 ongepatenteerde werken waarvan 8 geadmitteerd.
Ongetwijfeld zal na de introductie van de Verordening Geneeskundig Toezicht van 9 mei 1887 de kwaliteit van verloskundige zorg sterk zijn verbeterd. De vruchten hiervan zullen bij de werkwijze van de vroedvrouwen van de 20-ste eeuw zeker merkbaar zijn geweest.
(Met dank aan J. E. van Ditzhuijzen en C. Monsanto)
- Details
Het verdwenen monument
Door Helma Maduro-Molhuijsen
Dit artikel verscheen eerder in gedrukte vorm in De Archiefvriend van september 2011
Onlangs werd een uitspraak gedaan dat ‘indien men een standbeeld uit het zicht haalt, het wel in de vergetelheid zal geraken’. Maar men was blijkbaar vergeten dat beelden vaak op foto’s staan, er artikelen over geschreven zijn en deel uitmaken van de geschiedenis en het simpel weghalen van een beeld de geschiedenis niet verandert.
Een monument dat wel enigszins vergeten is, is het monument dat op het Hendrikplein – naast de bloemenkiosk – heeft gestaan. Waarschijnlijk doordat hier niet zoveel foto’s van bekend zijn. Maar het werd wel door Johan Hartog in zijn boekje ‘Stenen Portretten’ opgenomen en ook in de talloze artikelen over de maker van het monument wordt het genoemd.
Het betreft het gedenkteken dat in 1934 door de C.P.I.M. en de Curaçaosche Scheepvaart Maatschappij N.V. werd aangeboden aan de bevolking van Curaçao ter herdenking van de 300-jarige band met Nederland. De maker van dit monument was Gerrit Jan van der Veen, geboren in 1902 te Amsterdam. Na zijn HBS-opleiding volgde hij een opleiding tot werktuigbouwkundige en in 1925 arriveerde hij op Curaçao, waar hij ging werken voor de C.P.I.M.
Zijn verblijf op Curaçao zou van korte duur zijn. Wat was het geval? In de haven stond een Engelse tanker in brand en Van der Veen wist, samen met een collega, deze brand te blussen en zodoende uitbreiding van de brand te voorkomen. Door zijn werkgever werd als dank een geldbedrag aan hem overhandigd. Van der Veen was in Nederland al eerder als amateurbeeldhouwer opgetreden en gebruikte het geldbedrag om zich in te schrijven bij de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten. In 1928 keerde hij terug naar Nederland om met zijn opleiding te beginnen. In 1930 ontving hij de zilveren medaille van de prijsvraag voor de Prix de Rome en in 1934 kreeg hij de opdracht voor het gedenkteken op Curaçao.
Het monument zou geplaatst worden op het Hendrikplein naast de bloemenkiosk, met het front naar Pietermaai. Het gedenkteken in de vorm van een zuil, met bovenin de klok en vier wijzerplaten, was opgetrokken uit beton en was ca. 5 meter hoog en 1,20 meter breed. Aan de achterzijde was een uitbouw van ca. 1 meter. Aan alle vier zijden was de zuil versierd met bronzen reliëfs met voorstellingen die met de herdenking ‘“300 jaar Nederland – Curaçao” te maken hadden.
Aan de voorzijde van de kolom was een emaille plaat aangebracht met het Nederlandse wapen en het jaartal 1934. Aan de achterzijde van de zuil de opdracht, luidende: Het Gouvernement van Curaçao, aangeboden door de Cur. Petr.-Industrie-Maatschappij en de Cur. Scheepvaart-Mij. Op de uitbouw viel een tafereel te bewonderen van de bezetting in 1634 onder aanvoering van commandant van Walbeeck en het logo van de W.I.C.
Toen in juli 1934 op Curaçao de feestelijkheden in verband met deze herdenking plaatsvonden, was het monument nog niet gearriveerd; pas op 11 september 1934 werd het door de toenmalige directeur van de C.P.I.M., de heer Van Nijmegen Schonegevel, officieel overgedragen aan gouverneur Van Slobbe.
Gerrit van der Veen heeft na deze eerste grote opdracht nog verscheidene kunstwerken in Nederland gemaakt, waaronder een portret van prinses Juliana (1935), een monument van Koningin Emma voor de gemeente Baarn (1937) en het monument voor de feministe Wilhelmina Drucker (1939 – Amsterdam).Begin 1940 werd zijn laatste werk geplaatst: een beeldengroep nabij het Centraal Station in Utrecht.
Door het uitbreken van de oorlog werd zijn artistieke loopbaan afgebroken en in 1944 kwam er een zeer triest einde aan zijn leven. Aan het begin van de oorlog kwam er een verordening van de bezetter dat Nederlandse kunstenaars lid moesten worden van de Kultuurkamer. Van der Veen was een van de vele kunstenaars die hiertegen heeft geprotesteerd. Hierdoor kwam Van der Veen in het verzet terecht. In 1942 begon hij met het vervalsen van persoonsbewijzen en andere documenten. Door deze vervalste documenten hebben vele joden en verzetslieden hun arrestatie weten te ontlopen.
In 1943 was hij betrokken bij een gewapende overval op het Amsterdamse Bevolkingsregister, waarvoor later veel van zijn kameraden werden opgepakt. In 1944 overviel hij met enkele anderen het Huis van Bewaring om zijn vrienden te bevrijden. De overval mislukte en Van der Veen werd zwaar gewond, maar wist te ontkomen. Enige weken later werd hij alsnog gearresteerd en op 10 juni 1944 werd hij in de duinen bij Overveen gefusilleerd.
In Nederland werd in 1945 een straat naar hem vernoemd, in 1953 werd hem postuum de Medal of Freedom door de Verenigde Staten toegekend en in 1973 werd in Amsterdam een monument onthuld als eerbetoon aan hem en het kunstenaarsverzet. In 2003 heeft hij postuum de Yad Vashem onderscheiding van Israël ontvangen voor zijn verdiensten als niet-jood voor zijn joodse medeburgers. Deze plechtigheid vond plaats op de naar hem vernoemde school, het “Gerrit van der Veen College”.
Na de oorlog werd in opdracht van het Gouvernement van Curaçao op het door Gerrit van der Veen gemaakte monument een plaquette aangebracht ter zijner nagedachtenis.
Maar wat is er met het monument gebeurd? Waarom werd het weggehaald? Vond ‘men’ het monument niet mooi? Bij de plaatsing in 1934 schreef de Amigoe “Over de architectonische verdiensten van het monument zullen we ons nog niet uitlaten. Het modern bouwsel staat wat onwennig tussen onze oude gevels aan het Wilhelminaplein. Onze ogen zullen er aan moeten gewennen”. Zoals de meeste openbare uurwerken werkte door gebrek aan onderhoud ook deze klok niet meer en waren de wijzerplaten afgetimmerd.
Een van de versies is dat het is afgebroken en bij de Dienst Openbare Werken werd opgeslagen. Maar in het boek ‘Klein Venetië’ met een briefwisseling tussen dr. Engels en de heer van der Walle, schrijft dr. Engels op 18 juni 1972: “Een paar maanden geleden is de zuil naast de vroegere bloemenkiosk met een bulldozer in zee verdwenen. Daarmee ook het metalen kunstwerk dat Gerrit van der Veen ons eiland schonk”.
Wij hebben het niet kunnen achterhalen; mocht iemand meer informatie hebben, gelieve contact op te nemen met de redactie.
Literatuur:
Stenen Portretten, Amigoe di Curaçao, Klein Venetië.
Gegevens over het leven van Van der Veen zijn ontleend aan:
- Biografisch Woordenboek van Nederland 1 (Den Haag 1979).
- Albert Helman, Een doodgewone held. De levensgeschiedenis van Gerrit Jan van der Veen 1902-1944.
Vervolg (december 2011)
Door H. Maduro - Molhuijsen
Op onze oproep in bovenstaand artikel van september jl. voor meer informatie over de verdwijning van de herdenkingszuil hebben wij van de heer Maup Lanjouw een reactie ontvangen. Hiermee konden wij aan de slag en ja: er zijn twee reliëfs van het monument teruggevonden met voorstellingen van het leven op Curaçao. Deze reliëfs werden ooit bij AAINA opgeslagen en liggen nu bij NAAM, maar onder de naam van de ontwerper: Gerrit van der Veen. Momenteel zijn we bezig om te kijken of we nog meer onderdelen van het Monument kunnen traceren.
Nogmaals het Verdwenen Monument (april 2020)
Door Helma Maduro – Molhuijsen
Bij de expositie van “100 Jaar Isla” in 2015 werd mij gevraagd om een samenvatting van het artikel ‘Het Verdwenen Monument’ te schrijven en dit werd gepresenteerd samen met de twee teruggevonden reliëfs en een prachtige foto van het monument uit 1959 van de heer Niks:
Klaas Niks bij het Monument in 1959
Deze combinatie van de reliëfs, de foto en het verhaal, hangt nu bij het Landhuis Blauw als onderdeel van de Beeldenroute. Aangezien ik naar aanleiding hiervan vragen kreeg of er inmiddels meer informatie was kan ik het volgende toevoegen:
De bronzen reliëfs aan de zijkanten van de zuil hadden voorstellingen van het leven op Curaçao (zie de aanvulling hier boven van december 2011).
Aan de achterzijde was een uitbouw met een lengte van plusminus een meter. Aan beide zijden was een reliëf met taferelen van de bezetting van Curaçao door de Nederlanders in 1634, onder aanvoering van Johan van Walbeeck:
Op de smalle stukken werd het opgevuld met o.a. een reliëf met de afbeelding van Brion (hieronder):
Aan de achterzijde van de uitbouw was een plaat van gekleurd emaille met het wapen van de W.I.C. met daarboven het jaar 1634 en aan de voorzijde van de kolom eveneens een emaille plaat met het Nederlandse wapen waarboven het jaar 1934:
Aan de achterzijde van de zuil was de volgende tekst aangebracht: Het Gouvernement van Curaçao, aangeboden door de Curaçaose Petroleum Industrie Maatschappij en de Curaçaose Scheepvaartmaatschappij.
Foto’s: Particulier Archief
Pagina 1 van 5
