Details

Geschreven: 04 november 2022

Excursie naar Blue Bay

Big Mama, een beeld van Hortence Brouwn

Op 8 december 2021 was er voor de Vrienden een busexcursie naar het terrein van Blue Bay. Na aankomst en begroeting werd het gezelschap in twee groepen verdeeld.
De ene groep werd door de bus afgezet bij het Battle Station Blaauw uit de Tweede Wereldoorlog waar Allan van der Ree een boeiende uitleg gaf. De andere groep Vrienden genoot onder leiding van Christel Monsanto van een rondleiding over het resort om alle daar opgestelde beelden te bezichtigen.
Daarna kwam de de bus met de tweede groep naar Battle Station Blaauw, waar de Vrienden uit de eerste groep werden opgepikt om de beelden te gaan bekijken en kreeg de tweede groep een rondleiding van Allan van der Ree.

Na de isolatie in verband met corona was dit weer een geslaagde activiteit van de Vrienden. 

Details

Geschreven: 12 juli 2022

Nieuwe serie over architecten

Er is een serie artikelen over architecten op Curaçao in de twintigste eeuw. Die werden merendeels geschreven door Christel Monsanto en zijn eerder in de gedrukte versie van De Archiefvriend gepubliceerd.
De reeds geplaatste en hieronder te vinden artikelen gaan over:
- Ben Smit;
- Alberto Badaracco;
- Jacob Fresco en Gerard Roovers;
- Johan H. Werner (geschreven door Helma Maduro- Molhuijsen;

Hierna komen Cornelis Bakker, Henk Nolte en anderen aan bod.  

Details

Geschreven: 04 oktober 2022

Johan Heinrich Werner, de ‘doodgezwegen’ architect

Door Helma Maduro – Molhuijsen.

Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van maart 2013

Johan Heinrich Werner Jr., meestal Henk en soms ook Hans genoemd, werd in 1887 te Amsterdam geboren, als zoon van Johan Heinrich Werner (winkelier) en Maria Happel. In 1913 trad hij met Johanna van Eerden in het huwelijk, dat in 1941 werd ontbonden. Na het behalen van zijn Mulo-diploma bezocht hij, na enige tijd bij de Firma Staal en Haalmeyer in de leer geweest te zijn, de Industriële school van de Maatschappij voor de Werkende Stand. Hier behaalde hij het Einddiploma Bouwkundige. Hij werkte o.a. voor de firma Staal en Kropholler, Arch Samwel en Dr. Joseph Kuipers. Sinds 1908 was hij zelfstandig architect en voerde bouw- en waterbouwkundige werken uit voor Staatsspoorwegen en Genie. Hij was in 1915 ook betrokken bij de renovatie van het Rijksmuseum te Amsterdam

Foto: het Douanegebouw, ontworpen door J.H. Werner

Wat hem ertoe bracht om naar Curaçao te vertrekken is niet meer te achterhalen, maar in 1928 komen wij hier voor het eerst zijn naam tegen. Hij meldde zich als bouwkundige bij het Departement van Openbare werken, waar hij op 20 augustus 1928 in tijdelijke dienst werd genomen tegen een salaris van fl. 500,-- per maand (1). Op 26 oktober 1929 stuurde Werner een brief aan de Gouverneur met het verzoek voor twee maanden vrijstelling en een hoger salaris, zoals hem eerder was toegezegd. Uit deze brief blijkt ook dat hem was vergund als particulier werk te verrichten, ‘mits de dienst er niet onder leed' (2). Als antwoord hierop ontving hij een brief van 16 november waarin hem werd meegedeeld dat ‘zijn diensten niet meer zijn vereist en dat hij per 1 januari 1930 eervol ontheven zal worden van zijn werkzaamheden ’(3).

Eind 1929 verschenen de eerste advertenties van het Technisch Bureau “Opbouwing” gevestigd aan De Ruyterkade met als architect J.H. Werner Jr. In 1930 zal hij hier nog aan toevoegen ‘beëdigd makelaar’. Hij zal dus al vóór de oprichting van zijn Technisch Bureau als zelfstandig architect werkzaam zijn geweest, want in 1930 werden twee gebouwen geopend die door hem zijn ontworpen: het gebouw van de N.I. Gasmaatschappij aan het Brionplein (4) en het Theater Brion (5) achter het Bisschoppelijk Paleis.

Foto: de N.I. Gasmaatschappij aan het Brionplein. Coll. Nationaal Archief Curaçao

Voor wat betreft het gebouw van de Gasmaatschappij: dit was niet een geheel nieuw gebouw, maar deels een verbouwing van een half gesloopt oud huis waarvan de muren uit kalksteen met leem waren opgetrokken. Tijdens de verbouwing ontdekte men dat in de loop der jaren nieuwe toegangen en trappen waren aangebracht, die later weer waren dichtgemetseld of afgebroken. Het bestek, de ontwerptekeningen en detailtekeningen werden door Werner geleverd. Beneden waren zowel de kantoren, de verkoopafdeling en de toonzalen gevestigd. De beide bovenverdiepingen waren bestemd als woonhuizen voor de directeuren. In een later artikel werd het pand beschreven als ‘het gebouw [dat] met zijn horizontale lijnen het aanzien van de Awasa een radicale verandering deed ondergaan’. Dit gebouw, dat tijdens de onlusten in 1969 door brand werd verwoest, domineert inderdaad veel foto’s van het Brionplein.

Van de Katholieke Vereniging, o.l.v. Pater Koenen, heeft Werner de opdracht gekregen voor het ontwerp en de bouw van het Theater Brion (foto onder). Dit theater was multifunctioneel, want ‘de ruime en frisse zaal in de 'Coral di Obispo' bij het Brion­plein in Otrobanda [kon] niet alleen als theater dienst doen, maar ook als clubge­bouw, vergaderplaats, plaats voor ontspan­ning en ouderavonden, bioscoop-, muziek- en gymnastiek­zaal’. Het theater werd op 8 december 1930 geopend en werd veelvuldig gebruikt voor toneel- en muziekuitvoeringen. De zaal had een zeer goede akoestiek. Ook de trekkingen van de Loterijbond Fortuna vonden hier plaats. Helaas werd het Theater Brion in 1949 afgebroken om plaats te maken voor de uitbreiding van de nabij gelegen school.

foto: Theater Brion.

In deze periode zal Werner ook druk zijn geweest met de voorbereidingen en uitvoering van zijn nieuwe projecten. Op 20 januari 1937 vond de opening plaats van het nieuwe bankgebouw van de Hollandse Bank Unie N.V. aan de Handelskade. De ontwerper van dit gebouw was de architectenfirma Staal en Haalmeyer te Amsterdam, het architectenbureau waar Werner vroeger werkzaam was geweest. In de openingsspeech werd door de directeur de heer Kúpp lof toegezwaaid aan deze firma voor de wijze waarop zij zowel de gevel aan de Handelskade als aan de Heerenstraat zoveel mogelijk hebben aangepast aan het stadsbeeld. Ook woorden van lof voor de aannemer N.V. Albetam, die een knap stukje werk heeft geleverd bij het aanbrengen van de kluisinrichting, welke 3 ½ meter beneden zeepeil lag. Zowel door de heer Kúpp als de directeur van het aannemersbedrijf worden woorden van dank uitgesproken aan de heer Werner ‘die de bouwdirectie voerde op een wijze die onze volle tevredenheid verwierf’ (9).

Op maandag 4 oktober 1937 vond de opening plaats van het meest bekende gebouw dat Werner ontworpen heeft: het Douane gebouw op de hoek Handelskade / De Ruyterkade (foto boven). Enige maanden daarvoor waren er nog twijfels of dit wel een goede locatie zou zijn en was er zelfs sprake van om het gebouw ergens anders te plaatsen. De bouw werd toch doorgezet, want door de ondergebrachte diensten werd deze ligging wel gunstig geacht. Blijkbaar waren er eerder ook bezwaren over het ontwerp, maar volgens een van de sprekers was ‘de publieke mening ten aanzien van het uiterlijk wel zeer sterk ten gunste veranderd’. De aannemers waren de firma’s Rijsdijk en Abeen (10).

Een ander gebouw dat waarschijnlijk door hem is ontworpen, maar er nu helaas verwaarloosd bij staat, is de telefooncentrale op het Wilhelminaplein (11). Dit gebouw werd in 1937 geopend, maar bij het bekijken van de oude foto’s is duidelijk te zien dat er daarna diverse verbouwingen hebben plaatsgevonden.

Tijdens een plechtige zitting van het Hof van Justitie in december 1937 werd de nieuwe rechtszaal in gebruik genomen; naar een ontwerp van Werner. De uitvoering was in handen van de firma Nederhorst. Volgens berichtgeving in de krant was ‘de keurige stemmige en waardige eikenhouten lambrisering, klaar uit Holland gekomen’ (12).

Enige verwarring is er omtrent de Hendrik- en Wilhelminaschool (Pietermaai), waarvan de werkzaamheden in 1938 begonnen. Enige tijd later werd tussen deze twee school-gebouwen in, de A.M.S. gebouwd, die de naam Stuyvesant College kreeg. Bij de speech ter gelegenheid van de opening in 1941 werd door Ir. J. Groote, directeur Openbare Werken, een toespraak gehouden waarbij hij enige mensen bedankte: Ir. Bakker, de dagelijkse opzichter G. Grunstra en Pletterij Nederhorst. De verslaggever van de Amigoe besluit zijn artikel met ‘enige correcties op de rede van Ir. Groote’: met de bouw van de Hendrikschool werd begonnen in 1938 onder leiding van Ir. Ten Brink (Directeur Openbare Werken), terwijl de heer Werner verantwoordelijk was voor het ontwerp. Beide vleugels waren destijds gebouwd door de aannemer Pizziolo. De verslaggever besloot zijn stuk met “Wat men al niet vergeten kan” (13). Het lijkt erop dat Werner’s aandeel in de realisering van de school bewust werd doodgezwegen.

Want in 1938, toen men met de bouw van de Hendrikschool begon, brak er een heel andere periode voor Werner aan. De heer Werner ging de horeca in en had samen met de heer Baardse, het restaurant ‘De Berlinerhof’, gelegen aan de Prinsenstraat. In het boek ‘Beneden de Wind’ wordt het door Van der Walle als volgt aangehaald: Berlinerhof’, oud, mooi, gebouwd in de stijl van een soort landhuis op kleine schaal, had een terras voor de drie royale, openslaande deuren waar je een heerlijk koel glas bier kon drinken. In dat ‘Berlinerhof’ heeft een merkwaardig man de scepter gezwaaid. Hij heette Hans Werner en was van huis uit bouwkundige. Na vele ruzies met de ambtenaren van het departement van openbare werken en anderen besloot hij zich op het horecabedrijf te werpen.

foto: Berlinerhof werd later Hotel Washington

Maar lang zal zijn horeca-avontuur niet duren, want in augustus 1940 werd Werner opgepakt en op Bonaire geïnterneerd. Blijkbaar had hij in 1936 al bepaalde uitlatingen gedaan over Hitler, wat hem een waarschuwing opleverde. Volgens een brief van 1 oktober 1942 (14) van Gouverneur Kasteel aan de Minister van Koloniën namen na mei 1940 de klachten tegen Werner toe en in augustus 1940 waren er zoveel klachten over zijn uitspraken dat het, gezien de tijdsomstandigheden, nodig geacht werd hem te interneren. Ook de brieven die door Werner tijdens zijn verblijf in Bonaire aan de Gouverneur zijn geschreven, zijn terug te vinden in het archief. In een brief van 26 mei 1943 aan de Gouverneur refereert hij naar een kort onderhoud dat hij met de Procureur Generaal heeft gehad. Dat zou duidelijk maken ‘dat niet de verklaringen van de groep Morel (15). e.a. meer het zwaarte punt uitmaken, maar (voor hem geheel nieuw) zijn uitlatingen aan militairen en zeevarenden die het Berlinerhof bezochten”. Werner gaat op dit laatste nog dieper in en besluit met de volgende opmerking: “Wel kwam het voor dat mariniers bij mij klagen kwamen over ervaren onbillijkheden en dan trachtte ik hen te troosten dezer eveneens op mijn gebied ervaren te hebben”.

Ook zijn er diverse brieven waarin hij gedichten schrijft, welke hij richt aan de Koningin, Prinses Juliana en de Gouverneur. Sommige gedichten zijn inderdaad doorgestuurd, met een aantekening van de Gouverneur dat Werner niet geheel toerekeningsvatbaar was, maar deze uitdrukking werd zowel door de Gouverneur als de P.G. vaker gebruikt voor mensen die geïnterneerd waren. In 1943 mag hij naar het kamp op de plantage Guatemala, maar Werner schrijft ‘dat hij liever wenscht doodgeschoten te worden’. Uiteindelijk zal hij toch daar naar toe verhuizen. Zijn brieven aan de Gouverneur beëindigt hij meestal met: ‘Neerlands, Oranje’s en Uwe Excellenties getrouwe dienaar’.

Bij het overlijden van Werner in 1952 zal ene “G” als volgt over de internering schrijven:
“De misdaad die deze vurige oranjeman, deze goede vaderlander, naar Bonaire deed verbannen en hem deed belanden in een kamp waarin Duitsers en andere vijanden van Nederland werden opgesloten! Het interneringskamp! De kleinzielige potentaten, die alle macht hadden en die naar geen reden wilden luisteren, die vanwege minderwaardige gevoelens anderen ook in dat kamp deden belanden, zij begingen de misdaad Henk Werner een paar jaar lang op te sluiten. In een kamp,waarin hij zich voelde als een opgesloten dier. In een kamp, waarin zijn geest langzaam maar zeker werd aangetast. Eindelijk werd toestemming verkregen dat hij uit het kamp en bij vrienden op Bonaire zijn intrek mocht nemen en daar kwam hij langzaam bij. Doch deze gevangenschap heeft hem kwaad gedaan. Hij is daarvan nimmer geheel hersteld. Ja, hem werd een soort eerherstel gegeven. Maar nimmer ten volle”.

Degene die voorgaand stuk heeft geschreven was waarschijnlijk de heer L.D. Gerards, die - wanneer Werner ‘vrij’ komt maar Bonaire nog niet mag verlaten - hem in 1944 opdracht geeft voor het ontwerpen en bouwen van een elektriciteitsgebouw op de hoek van de Kerkweg (16).

Tot wanneer zijn gedwongen verblijf op Bonaire heeft geduurd kon niet worden achterhaald (sommigen geïnterneerden waren maanden na afloop van de oorlog nog niet vrij om het eiland te verlaten) (17), maar wanneer in juni 1946 de heer Koreman zijn Oud-Hollandse Bar opent in een van de zijvleugels van Hotel Washington, is Henk Werner als belangstellend binnenhuisarchitect aanwezig om het resultaat te bekijken. En in dat jaar begint hij ook weer met zijn werkzaamheden op Curaçao. Van de heer Chris Engels krijgt hij in 1946 de opdracht het oude militaire hospitaal op Mundo Nobo te verbouwen om als Curacaosch Museum dienst te gaan doen (18). Bij de verbouwing werd de hoofdingang van het gebouw verlegd naar een korte zijde, waar in traditionele 19de-eeuwse stijl een trap met bordes werd aangebouwd, geflankeerd door twee uit Saba afkomstige straatlantaarnpalen. Luchtkokers onder de zalen werden uitgehakt tot een souterrain. Op 8 maart 1948 vond de opening plaats, waarbij de heer Engels veel lof had voor de architect. Dit bleek nog eens in 1951 toen een van de klokken van het carillon van het Museum de naam van Henk Werner, bouwmeester van het Curacaosch Museum, kreeg (19).
Wanneer het Postkantoor aan het Waaigat rond 1950 wordt gebouwd is Werner daar niet als architect bij betrokken maar wel als een van de assistenten bij de bouwdirectie (20).

Foto: Rifplan 1951

En dan komt hij in 1951 met een - voor die tijd – zeer bijzonder plan: het Riffort te Otrobanda inrichten als een toeristisch centrum en tevens als culturele plek. Hij denkt hierbij aan expositieruimtes in de gewelven, een openluchttheater en op de fortmuur een terras, waar de mensen kunnen genieten van het prachtige uitzicht op de haveningang (21). Zou het huidige Riffort gebaseerd zijn op dit plan?

Begin 1952 schrijft hij nog in voor een aanbesteding voor een afscheidingsmuur in Otrobanda, maar heeft dit waarschijnlijk niet meer kunnen uitvoeren, want op 22 juli 1952 overlijdt Henk Werner aan een hartaanval, juist als hij voor zaken in het Douane gebouw is. Het gebouw waar hij de ontwerper van was en tot nu toe nog steeds fier overeind staat.

Op 23 juli vindt, onder grote belangstelling, de begrafenis plaats. De stoet hield enige tijd stil bij het Curaçaosch Museum, waar het carillon zijn afscheidsklanken liet horen. De heer Werner werd op de Protestantse Begraafplaats te Otrobanda ter aarde besteld. Na zijn overlijden zijn er meerdere ‘In Memoriam’ verschenen van onder andere dr. Chris Engels, die zijn stuk begon met “Een toren is omgevallen. De stad verloor een figuur en een wezenlijk mens. De stad verloor haar grote kankeraar en misschien haar beste hart”.

Naschrift:
Van de heer Werner is geen archief bewaard gebleven over zijn bouwwerken. In het boek “Een eeuw architectuur op Curaçao” is Ir. R. Gill van mening dat de eerste Waterfabriek (1929) aan de Gouverneur van Slobbeweg mogelijk ook een ontwerp van Werner kan zijn, gezien de verwantschap met het Douane kantoor. De verbouwing van het Landhuis Chobolobo in 1950, die door Gill aan Werner wordt toegeschreven, is volgens het verslag in de Amigoe van de opening in april 1951 van architect Morel. De meeste gegevens over zijn werken zijn afkomstig uit de kranten. Daarbij ben ik ook veel ‘kleine’ zaken tegengekomen, zoals dat Henk Werner ook betrokken was bij de opmaak voor Kerstversieringen in de stad, het maken van toneeldecors en dat hij tijdens zijn verblijf op Bonaire heeft meegeholpen bij het maken van de versierselen voor de optocht voor prinses Juliana. Van zijn loopbaan bij Dienst Openbare Werken zijn de brieven hierover bewaard in het Overheidsarchief, waaronder zijn ontslagbrief van 1 januari 1930; dit ontslag stond ook aangekondigd in de krant. Zoals reeds vermeld zou zijn dienstverband nog langer geduurd hebben. Uit een stuk van dr. Engels komt naar voren dat hij, door toedoen van Gouverneur Kasteel, na de oorlog nog werkzaam is geweest bij DOW, zij het slechts als opzichter.

De brieven die hij tijdens zijn internering op Bonaire heeft geschreven, schetsen toch wel een triest beeld (22). In de beginperiode komt hij met allerlei ideeën, zoals het bereiden van een ‘brouwsel’ dat kan dienen als een volksdrank; de mogelijkheden van de natuurlijke kleurstoffen, het opzetten van een tomatenkwekerij tot een idee ter bestrijding van de onderzeebootoorlog. De vele gedichten die hij schrijft. Maar ook een brief van januari 1944 waarin hij de Gouverneur vraagt of hij, als hij voor medische redenen enige dagen op Curaçao moet zijn, ook zijn zaken mag regelen die er hopeloos voorstaan en of hij zijn tekenspullen en technische boeken mag ophalen. Uit zijn briefje van 6 februari blijkt dat hij, ofschoon hij op Bonaire al ‘vrij’ was, bij aankomst op Curaçao toch in de gevangenis werd gezet. De heer Werner heeft een hoge prijs moeten betalen voor zijn uitspraken: ruim vijf jaar geïnterneerd, zijn gezondheid die sterk was achteruitgegaan, zijn huwelijk dat stuk liep, de verkoop van de hotelinventaris door zijn vorige compagnon en sluiting van het “Berlinerhof”.

 Noten:
1. Nationaal Archief: Overheidsarchief; Landsdienaren.
2. Vlgs. Ir. R. Gill (Een Eeuw Architectuur op Curaçao, pag 72) mochten DOW-bouwkundigen in die tijd ook particuliere opdrachten aannemen en tot 20% van hun DOW-salaris bijverdienen.
3. In het Archief “landsdienaren’ is dit de laatste brief die in het dossier van Werner voorkomt. Ook in de krant werd bekendgemaakt dat hij per 1 januari 1930 niet meer in dienst was. Maar in een brief van Gouverneur Kasteel aan de Minister van Koloniën (1 oktober 1942 / nummer 6129-208) schrijft deze dat Werner pas later uit ’s Landsdienst ontslagen zou zijn.
4. Amigoe: 10-5-1930 en 16-8-1930.
5. Amigoe: 6-9-1930.
6. Amigoe: 13-12-1930.
7. Op de suppletoire begroting van het dienstjaar 1936 wordt alsnog een bedrag opgenomen van fl. 3.000,= welke door Werner werd ingediend wegens meer werk aan de verbouwing van het Gouvernementshuis.
8. Amigoe: 20-6-1936.
9. Amigoe: 20-1-1937.
10. Amigoe: 20-2-1937 en 16-10-1937.
11. “Greetings from the past” pag. 32.
12. Amigoe: 18-12-1937.
13. Amigoe: 18-9-1941.
14. De brieven van en over Werner bevinden zich in het archief van DIV: Gouvernementsarchief; Dossiers van individuele geïnterneerden, archief nummer 406.
15. A.J. Morel was een architect die in dezelfde periode werkzaam was als Werner.
16. Antilliaans Dagblad van 5-9-2007: Memoires van L.D. Gerards.
17. DIV: Gouvernementsarchief: brief dd 8-11-1945 van P.G. aan Gouverneur.
18. Amigoe: 8-3-1948.
19. “Het Curacaosch Museum” (z.j.), pag. 11.
20. Amigoe: 5-10-1950.
21. Amigoe: 7 en 19-4-1951; 7-5-1951.
22. In het boek “Wuiven vanaf de Waranda” van drs. Junnes St.Jago wordt het leven in het interneringskamp uitvoerig beschreven.
-----

.

Details

Geschreven: 08 september 2022

Architecten Fresco en Roovers

door Christel Monsanto

Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van juni 2022

Met de twee naoorlogse architecten, Jacob (Jacques, Jaap) Fresco en G.A.M. (Gerard) Roovers, die vaak in één adem genoemd werden, wordt de reeks over de vroegere architecten voortgezet. Fresco en Roovers hadden enige jaren samen een architectenbureau op Curaçao. Na de rellen van 30 mei 1969 verlieten beiden Curaçao en vestigden zij zich weer in hun geboorteland Nederland. Daarna lijkt Fresco als van de aardbodem verdwenen, terwijl van Roovers nog het een of ander in de Nederlandse kranten en op Google te vinden is.

Het bekendste werk van Jaap Fresco is het Autonomie monument (1955) aan de rand van Salinja. Ieder kind kent de tekst: “steunend op eigen kracht doch met de wil elkander bij de staan”, zoals die op de betonrand van de vroegere rotonde nog steeds te lezen is. De symboliek van de zes vogels die proberen het nest te verlaten maar door stevige betonbanden tegengehouden worden, stellen de zes eilanden van de voormalige Nederlandse Antillen voor. De vogels zijn van aluminium, maar dat is nu niet meer goed te zien want ze zijn in een blauwe tint overgespoten. Dat de winkel van de familie Linder in Otrobanda later opende dan gepland, heeft alles met deze vogels te maken. De winkelpui, ook van aluminium en door dezelfde Nederlandse fabriek vervaardigd, werd met enige vertraging geleverd omdat men voorrang gaf aan de vogels in verband met de onthulling van het monument door koningin Juliana. Toen de maquette aan het bestuurscollege werd gepresenteerd, was alleen van Fresco als ontwerper sprake. Dat het zijn geesteskind was, is ook af te leiden uit het feit dat een afbeelding ervan op zijn grafsteen (1) gegraveerd is. In andere publicaties wordt Roovers wel als medeontwerper genoemd.

Amstel brouwerij 1963; foto Nationaal Archief Curaçao, collectie Fischer

De inmiddels gesloopte Amstelbrouwerij (1960), op het voormalige Scadta eiland, was een gemeenschappelijk werk van Fresco en Roovers. De officiële opening vond plaats op 23 januari 1960. Na 25 jaar herdacht de Amigoe dit heugelijke feit met een artikel, waarin ook de architecten genoemd werden, en een foto van het eerste vat bier dat in het bijzijn van Prins Bernard toen onder het toeziende oog van medeoprichter J.A.J. Sprock gevuld werd. Een technische directeur die speciaal uit Nederland was gehaald, sprak zijn vertrouwen uit bij het bereiken van het hoogste punt en zei vol overtuiging dat er voldoende gedestilleerd water beschikbaar was om ook op Curaçao commercieel bier te kunnen brouwen. De aannemer was Domenico Tassan.

Levensloop Jacob (Jacques, Jaap) Fresco

Fresco was geboren in een joods gezin in Den Haag op 14 april 1911 en overleed in Dongen op 15 maart 1990. Over zijn opleiding is weinig bekend. Vast staat dat hij eerst de MTS in Rotterdam bezocht en daarna ook in Amsterdam studeerde (2). Dat was in de 30er jaren van de vorige eeuw. Een interessant detail: in begin van de 20e eeuw woonde al een andere joodse man uit Den Haag met de naam Fresco op Curaçao. Dat was de politieagent Eliazer Fresco, een ver familielid van Jaap; maar die twee kunnen elkaar niet ontmoet hebben, omdat Eliazer al in 1941 overleed. Het is me niet gelukt om te achterhalen of Jaap van het bestaan van deze familie af wist en of hij contact met hen onderhield. Toch deelden deze twee verre neven hetzelfde lot. Veel familieleden van Eliazer en ook van Jaap Fresco werden tijdens de oorlog door de Duitsers weggevoerd en vermoord. Ook Jaap Fresco zelf werd door de Duitsers opgepakt en op transport gezet, maar hij wist te ontsnappen om later toch weer opgepakt te worden. Fresco was twee keer getrouwd, eerst met Hendrika de Vries, dit huwelijk eindigde in 1949 in een echtscheiding. In 1959 trouwde hij op Curaçao met de in Wenen geboren Edith Jacobine Kautsky (1925 – 2006). Uit dit huwelijk werd een dochter geboren. Edith Kautsky was een academisch gevormde vrouw die eerst in Zwitserland medicijnen had gestudeerd, en later, toen het echtpaar weer in Nederland leefde, nog diverse andere studies volgde, onder andere politieke wetenschappen en filosofie in Amsterdam en Leiden. Haar dissertatie aan de universiteit van Leiden voor haar doctoraat in de filosofie der politieke wetenschappen schreef zij in 1982: Die Vergangenheit als Muster: Kissingers Analyse der Geschichte und seine Tätigkeit als Staatsmann. Door een gelukkig toeval ontdekte ik een boekje waarin de herinneringen van Jaap Fresco aan zijn tijd in het concentratiekamp Monowitz bij Auschwitz staan. Hij verbleef daar van 1942 tot 1945 en werd na veel onmenselijke ellende te hebben overleeft door de Amerikanen bevrijdt. Zijn weduwe publiceerde het boekje postuum in 2001 in eigen beheer (3).

De architect Fresco

In het kielzog van de bekende Nederlandse architect Jan Wiels was Fresco in 1951 op Aruba aangekomen. Men was er bezig met hotelplannen van een Nederlandse investeerder. Op Aruba heerste een gevoel van ontevredenheid omdat men meende dat de landsregering in Fort Amsterdam de plannen van Aruba voor de ontwikkeling van de toeristische sector tegenwerkte en dat men het zustereiland die voorspoed niet gunde. De latent aanwezige frictie tussen beide eilanden werd duidelijk uit de krantenberichten. Daarna moet Fresco zich zeer snel op Curaçao gevestigd hebben, want in 1951 is hij telefonisch te bereiken op Pietermaai. Daarna woonde en werkte hij in het gebouw “La Orangerie” op Scharloo, dat werd afgebroken voor de aanleg van de oprit van de brug. Het gemeenschappelijke kantoor met Roovers bevond zich later aan de Trompetbloemweg. In het voorjaar van 1969 was men nog op zoek naar personeel voor het kantoor maar de impact van de vernielingen en het gevoel van machteloosheid moeten onoverkoombaar zijn geweest, want beide architecten besloten het eiland heel kort na 30 mei 1969 te verlaten.
Tijdens zijn verblijf publiceerde Fresco verscheidene artikelen over architectuur en stedenbouw. Daarnaast verscheen van hem in 1963 bij de uitgever Nijgh & van Ditmar een dun boekje met de titel: Cultuur, kunst en bouwkunst.

foto: Trans World Radio (TWA) - finished construction

Op 23 september 1965 publiceerde de Amigoe ontwerptekeningen voor een radiostation op Bonaire. De gebouwen werden precies volgens deze tekeningen uitgevoerd en zijn tot nu toe haast onveranderd. Toen ik in 2021 bij Trans World Radio informatie opvroeg over de ontstaansgeschiedenis van het gebouw stuurde de tegenwoordige public relations manager van het christelijke radiostation mij diverse foto’s van de oplevering van de nieuwbouw. Zelf wist hij niet wie de architect van het gebouw was. Ook de Amigoe was later in de war en schreef toen dat Badaracco bij de bouw betrokken was geweest, wat natuurlijk best mogelijk is. Tegenwoordig is de voorkant een blikvanger nadat op die golvende gevel een kleurrijk aquarium geschilderd werd, dat vele bezoekers iedere dag weer op de gevoelige plaat vastleggen. Alhoewel het lijkt of niemand meer schijnt te weten wie het gebouw ontworpen heeft, meen ik op de ontwerptekeningen uit 1965 duidelijk de hand van Fresco te herkennen.

Lijst van bezigheden van Fresco (niet volledig), met enkele aanmerkingen

Vanaf 1952 zitting in een commissie voor volkswoningbouw
1954 verbouwingsplannen Penha gebouw
1954 nieuw pand Spritzer & Fuhrmann, het interieur werd ontworpen door Zwitserse architecten, het carillon was het werk van de klokkengieterij Eijsbouts in Asten, Nederland
1955 autonomiemonument
1955 geeft de functie van secretaris van CCC op i.v.m. drukke werkzaamheden
1955 nieuwbouw zakenpand Linder, Breedestraat, Otrobanda
1955 plan volkswoningen Brievengat
1956 gastcolleges Technische Universiteit Haifa, Israel
1956 volkswoningen Brievengat, bouwrijp maken van 92 hectare ter beschikking gesteld door de CPIM, eerste fase 504 woningen
1959 vernieuwing schoenenzaak Bata, Madurostraat, samen met Roovers
1959 Lourdesschool, Zuid Bonam
1960 Amstelbrouwerij, samen met Roovers
1964 plan hotel voor familie Arends, Aruba
1964 boek “Cultuur, kunst en bouwkunst”
1965/66 Trans World Radio, Bonaire.

Levensloop G.A.M. (Gerard) Roovers

Gerard Roovers, foto familieachief Roovers

Hij was geboren op 3 december 1929 in Amsterdam en is overleden op 11 maart 1997 in Veldhoven, met als laatste woonplaats Waalre. Na een opleiding HTS-bouwkunde komt hij rond 1950 naar Curaçao om voor de architect Ben Smit te werken. Hij trouwde in 1951 op Curaçao en het echtpaar krijgt vier kinderen. Een dochter vertelde me dat hij liever kunst had willen studeren maar dat het niet mocht van zijn vader. Zijn vertrek uit Nederland had ermee te maken dat hij niet in dienst wilde. Hierdoor komen we al een stapje nader bij deze zeer kunstzinnige persoonlijkheid en kunnen we zijn latere levensloop en werkzaamheden beter begrijpen. In de oude kranten (4) leest men namelijk dat hij naast zijn bouwkundige bezigheden ook vaak betrokken was bij andere kunstzinnige activiteiten. Roovers ontwierp onder andere de catalogus voor een tentoonstelling van de Nederlandse kunstenaar Kees van Willingen in het Curaçaosch Museum in januari 1955, schreef vaker recensies over kunst, werkte mee aan een boek over het ziekenhuis en ter gelegenheid van een boekenweek in 1955 droeg hij gedichten voor en toonde eigen schilderijen. In die tijd werden maatschappelijke discussies vaak in de krant gevoerd. Zo ook in het jaar 1955 met diverse ingezonden stukken over en weer naar aanleiding van een artikel van Roovers over zijn verbazing dat de van collaboratie met de Duitsers betichte Nederlandse schilder A.B.J. Mulder (1889 – 1987) op het laatste moment uit het Curaçaosch Museum geweerd werd. Een maand later verschijnt een kunstkritiek van de hand van Roovers over een tentoonstelling in het museum en de uitslag van de Alcoa prijsvraag die in het hele Caribische gebied was uitgeschreven. Onder de prijswinnaars waren ook de architect Badaracco en Lucille Engels, terwijl Ben Smit voorzitter van de jury was. In 1958 vertaalde hij “Wachten op Godot”, ontwierp het decor daarvoor en speelde de rol van de slaaf Lucky.

Lijst van gebouwen van Roovers (niet volledig) met enkele aanmerkingen

1959 Bata Madurostraat, in samenwerking met Fresco
1960 Engelse kerk, Grebbelineweg foto hiernaast door Christel Monsanto
1960 baksteen tableau in Eindhoven op een woning
1964 opening kantoor KLM, samen met Fresco, op het toenmalige Helfrichplein, opdrachtgever was de Handelmaatschappij Bonaire van L.D. Gerards want zij waren de agent voor de KLM
1964 op Aruba, Aruba Chemical Industries N.V. (A.C.I.) administratiegebouw, samen met Fresco
1964 Aruba, Elmar kantoor hoek Wilhelminastraat Adriaan Lacle Boulevard
1965 schilderij in Maria Mazzarello Paviljoen in Bonaire
1965 TWR radiostation in Bonaire, samen met Fresco
1966 Aruba, Optica Moderna
1967 Prijsvraag nieuw raadhuis Amsterdam, samen met Fresco
1968 bestek klaar voor inschrijving gebouw van het water en energiebedrijf Bonaire, samen met Fresco
1969 bouw Aqualectra/Ogem Pater Eeuwensweg, samen met Fresco
1979 IBC, Best, Nederland, gebouw bestaat niet meer.

Noten:
(1) Met dank aan Ron Gomes Casseres
(2) Gegevens van Het Nieuwe Instituut, Rotterdam
(3) 100876 Het verhaal van Jaap Fresco
(4) https://www.delpher.nl/nl/kranten

Details

Geschreven: 08 augustus 2022

Alberto Badaracco (1930-1999)

Door Christel Monsanto

Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van april 2022

Mijn artikelen over de architecten die in de 20e eeuw in Curaçao werkten, ga ik voortzetten met Alberto Badaracco (30 november 1930 – 23 maart 1999). In tegenstelling tot de meeste andere architecten die in de naoorlogse periode op Curaçao bouwden, was hij een yu di Korsou, maar valt toch een beetje tussen wal en schip wat het tijdschema betreft. Hij trad ongeveer in 1966 op Curaçao in de schijnwerpers als ontwerper en bleef werken tot aan zijn dood in 1999. Dat is misschien de reden dat hij in het boek van Ronald Gill (1) wel in de tekst sporadisch genoemd werd, maar achterin bij de opsommingen van de uitgevoerde ontwerpen ontbreekt.

Familie Badaracco 
Grootvader Alberto Pablo Badaracco was oorspronkelijk van Italiaanse afkomst (1870 – 1930). Hij vestigde zich vanuit Caracas op Curaçao, trouwde met het half-joodse meisje met Curaçaose wortels Abigael Myerston en begon Hotel Americano aan het Brionplein. Daarna was een oom van de architect en zoon van de oprichter, ook weer een Alberto Baderacco, daar hotelier. Deze zoon overleed op maar 41-jarige leeftijd in 1941 omdat hij zijn hele leven een zwak gestel had sinds hij als kind aan reumatische koorts leed. Hotel Americano bestond tot 1969, toen het afbrandde tijdens de rellen van 30 mei.
De ouders van de architect waren Roberto Badaracco (1903 – 1969) en de Colombiaanse Olga de Castro Guerlain (1909- 2007) uit Barranquilla. De oudere generatie Badaracco ligt begraven in het familiegraf op de katholieke begraafplaats aan de Roodeweg. De kinderen van het voornoemde echtpaar met architect Alberto als oudste, zijn allemaal op Curaçao geboren; hij had twee broers en drie zussen. In een interview zei Alberto eens dat hij 10 jaar in Italië gestudeerd had. Feit is, dat hij en zijn Nederlandse vrouw bij het overlijden van zijn schoonvader Beeren, een textielfabrikant uit Weert, in 1964 in Milaan woonde. Uit het huwelijk is dochter Eleonora geboren die nu in Zwitserland leeft. Kort nadat Badaracco weer op Curaçao kwam wonen, scheidde hij van zijn vrouw. Daarna leefde hij eerst alleen bij de jachthaven en later tot aan zijn overlijden met een Nederlandse kapster. Zijn kantoor was gedurende lange tijd aan de George Maduroweg gevestigd.
Van Badaracco is bekend dat hij altijd zijn trompet bij zich had en tijdens openingen of andere bijeenkomsten gevraagd of ongevraagd een muzikale bijdrage aan het gebeuren leverde. In 1955 was hij tijdens het carnaval prins Ali Baba (2). De krant besteedde daar heel veel aandacht aan en schreef o.a.: “Wel, met een Prins zoals Alberto Badaracco, de man die het gehele volk op zijn hand heeft, moet zoiets slagen. Er was een grote menigte op de been, groter dan in 1954, die de Prins spontaan en enthousiast toejuichten.”
Badaracco hield ook lezingen over architectuur, onder andere in het Curaçaosch Museum en was lid van commissies, bij voorbeeld voor uitzendingen van lokale kunstenaars naar evenementen in het buitenland. Rond 1975 was hij drijvende kracht achter de oprichting van Sociedat di Architecto i Ingenero Antillano (S.A.I.A.), die nog steeds bestaat.

Havenkantoor (harbour office) 
Net als in mijn vorige artikel over Ben Smit (3), zal ik voor Badaracco een paar voorbeelden die ik bijzonder interessant vind nader toelichten en de overige ontwerpen in chronologische volgorde noemen. Een belangrijke opdracht voor Badaracco moet het havenkantoor geweest zijn. Bij dit gebouw, net zoals bij het gebouw van de ABN bank op Pietermaai en het voormalige Anthony Veder gebouw (nu Omni), is zijn stijl en vormentaal goed zichtbaar. Blokkendozen met strakke lijnen en als opvallend kenmerk het zwaartepunt vaak aan de bovenkant van de gevels, waardoor de gebouwen topzwaar maar krachtig overkomen. Zelfs bij de gevel van het substation van Aqualectra, op de hoek van het Julianaplein, liet hij de bovenkant van de zijgevel een paar centimeter naar voren verspringen om hetzelfde effect te bereiken.

Op dit moment (2022) is het “Harbour Office” alleen vanuit het water van de Sint Anna baai goed te zien. De strategische ligging aan de voet van de berg van Fort Nassau waarborgt een uitstekende zicht op het binnenkomende en uitvarende scheepsverkeer van de haven in het Schottegat. Tot voor kort, toen de bedrijven in de haven nog tot de grootste werkgevers van het eiland behoorden, was het een drukke verkeersroute. Het oude havenkantoor stond op een even strategische plek aan de Handelskade.Na de rellen van 1969 was het de bedoeling van de overheid om dat verouderde gebouw als ruilobject te gebruiken ter compensatie van zakenlieden die 30 mei schaden hadden geleden. Vanaf 1970 werd er aan de ontwerpen voor het nieuwe kantoor gewerkt. In 1974 berichtte de Amigoe (4) dat de Nederlandse overheid met een financiële bijdrage van 790.000 gulden in de nieuwbouw zou participeren, terwijl de inbreng van de lokale overheid zou bestaan uit de constructie van een kade met een lengte van tachtig meter. Uiteindelijk vond de officiële opening plaats door gedeputeerde Augustin Diaz op 27 juni 1979.

Monument voor de overledenen
Als men op dit moment de naam Badaracco googelt komt meestal als topresultaat het monument aan de oprit aan de Pundazijde van de Koningin Juliana brug te voorschijn. De in aanbouw zijnde brug stortte op 6 november 1967 in.Het monument ter herdenking van de slachtoffers werd in 1974 naar een ontwerp van Badaracco opgericht. Op de plaquette staan de namen van de zestien mannen die bij de ramp omkwamen: Benita, van Daele, Everitz, Ignacio, Iparraguirre, Jansen, de Jongh, Lingstijling, Margarita, Renkema, van Rijswijk, Rottier, Silie, Vlijtig, Windt en de Witte. De sombere grijze kleur van de in de hemel wijzende en in cement gegoten strakke blokken moeten de brokstukken van de droevige gebeurtenis verbeelden. Het is geen pretje om er naar te kijken. Men zou kunnen zeggen, dat Badaraco met dit monument precies weergeeft welk intense gevoelens van rouw overheersten en hoeveel tranen van smart de achtergeblevenen hebben vergoten. Nog steeds wordt de ramp op die plek ieder jaar herdacht. (foto hieronder)

Lijst van uitgevoerde opdrachten (niet volledig) met enkele aanmerkingen

1966: De Country Inn (nu Trupial Inn) ontvangt zijn eerste gasten. Badaracco had de inrichting van de kamers verzorgd, Henk Nolte was de architect van de appartementen, toen nog zonder terrasjes. Bouwheer was Frank (Pancho) da Costa Gomez.
1968/1970: verbouwing van de voormalige Loge de Vergenoeging voor de Bank of America, aan het Wilhelminaplein.
1970: de eerste plannen worden ontworpen voor een nieuw havenkantoor. Het werd op 27 juni 1979 door Augustin Diaz geopend.
1972: start bankgebouw ABN Pietermaai, investering 2,5 miljoen gulden.
1974: Alberto Badaracco ontvangt de Cola Debrotprijs.
1982: begin bouw substation Montagne, opening op 11 november 1982. Kodela had in 1977 de bedrijfsvoering van Ogem overgenomen. Sindsdien had de maatschappij, volgens directeur Mario Evertsz, 47 miljoen gulden geïnvesteerd zonder financiële bijdrage door de overheid. Toen kennelijk financieel een gezond bedrijf.
1982 – 1984: Anthony Veder gebouw, spantenbier 19 november1982, inwijding 4 juni 1984, opgeleverd met negen maanden vertraging omdat hoofdaannemer Albo failliet was gegaan. De bouwkosten waren geraamd op vier miljoen gulden.
1987: bouw International Trade Center in volle gang, projectontwikkelaar Eduardo Halabi.
1989: substation Pietermaai. De moeder van architect Badaracco had de eer het lint door te mogen knippen op 14 december 1989.
Diverse woonhuizen, jaartallen niet bekend.
1999: realisatie particulier initiatief van Seru di Orashon door de zakenman Piet Campman en zijn vrouw Carmen Zielinski aan de Jan Noorduynweg. Voor de fundering/verankering van het betonnen kruis op de heuvel waren uitvoerige berekeningen nodig. De kapel is ook een ontwerp van Badaracco. Toen de architect in 1999 overleed, was het project nog niet afgesloten.

 Noten:
1. Ronald Gill, Een eeuw architectuur, 2000
2. Amigoe van 21.2.1955
3. Archiefvriend, Jaargang 27, nr.3/4, 2021
4. https://www.delpher.nl/nl/kranten

Details

Geschreven: 12 juli 2022

Ben Smit (1922 – 2020)

Door Christel Monsanto

Dit artikel verscheen eerder in druk in de Archiefvriend van september-december 2021 

Inleiding
Met Ben Smit open ik een reeks artikelen over architecten die in de 20e eeuw op Curaçao werkzaam waren. De meeste van zijn bouwwerken ontstonden tussen 1947 en begin 60er jaren en er is gelukkig veel materiaal over hem te vinden. Dat is vaak niet het geval voor zijn collega-architecten die al eerder of in dezelfde periode als hij op Curaçao ontwierpen en bouwden. Ik denk dan aan Alberto Badaracco, Cornelis Bakker, Henk Nolte, van Stuivenberg, Frits Zingel, A. de Vries enz. (1) waarover ik later in de Archiefvriend zal schrijven. Vaak is de huidige situatie van nog bestaande gebouwen radicaal veranderd, maar door op zoek te gaan naar afbeeldingen uit de tijd wordt veel duidelijk en zal ook blijken dat sommige gebouwen uit het midden van de 20e eeuw zeker de moeite waard zijn om zo weinig mogelijk eraan te veranderen en ze in de originele staat steeds goed te blijven onderhouden en op tijd te herstellen.
We zijn in de gelukkige omstandigheid dat een deel van de nalatenschap van Ben Smit overgebracht is naar het Nationaal Archief, zodat onderzoekers daar terecht kunnen. Aardig wat opnames van de gebouwen door de fotograaf Fred Fischer waren al beschikbaar en nu zijn er ook bouwtekeningen van Ben Smit online te raadplegen op de beeldbank. (2) Meer informatie is te vinden in de vroegere kranten en met name de Amigoe die online toegankelijk is. (3) Bovendien verwijs ik naar de geraadpleegde literatuur. (4)

Vestiging op Curaçao
Ben Smit werd geboren in Amsterdam. Zijn joodse ouders besloten al in de dertiger jaren om te verhuizen naar Antwerpen. Vrezend voor de maatregelen tegen joodse inwoners verliet het gezin België en vestigde zich verder zuidelijk in het vrije deel van Frankrijk. Uiteindelijk kozen ze voor de vrijheid aan de andere kant van de oceaan. Zodoende landden zij in eerste instantie op het eiland Jamaica. Het toeval wilde het dat ir. G. Schoorl daar op vakantie verbleef en de familie van Ben Smit overhaalde om zich op Curaçao te vestigen. Deze ingenieur was in 1936 uit Nijmegen, waar hij aan de Waalbrug had gewerkt, naar Curaçao gehaald in verband met de ingrijpende vernieuwing van de koningin Emmabrug. Schoorl kon zowel voor Ben als zijn vader werk regelen op Curaçao. Smit had in Antwerpen en Lyon bouwkunde gestudeerd. Hij realiseerde in de loop van zijn lange leven (1922-2020) heel veel gebouwen op Curaçao. Dat hij met een dochter uit één van de Sefardische Joodse families trouwde, heeft zijn scheppingsdrang en opdrachtenportefeuille geen windeieren gelegd. Op Curaçao werden hun twee dochters geboren: kunsthistorica Jennifer en haar jongere zus actrice en theatermaakster Paulette Smit. In 1969 verhuisde het gezin weer naar Amsterdam, waar Ben Smit in 2020, twee jaren na zijn echtgenote Zita overleden is.

Woonhuis dokter Benesh aan de Penstraat, 1951. Foto auteur

De belangrijkste gebouwen van Ben Smit in Curaçao.
Een van de prominentste gebouwen in Willemstad is zeker het Hotel Curaçao Intercontinental, later van der Valk Plaza. Het gedurfde plan behelsde al vanaf 1954 een complex grenzend aan de oude fortmuur met haar pregnante bogen en opgetrokken op de locatie van het oude waterfort. Daarvoor sloopte men eerst de daar staande kazerne en de gebruikers verhuisden naar elders. Op 20 mei l955 vond de eerste steenlegging door Prins Bernard plaats, deze plek is nu nog te zien in de leegstaande ruïne. Het gebouw bestond in 1957 uit twee lagen met 124 kamers, met een herhaling van de fortbogen als gevellijn. Het was een gemeenschappelijk ontwerp van Joseph Salerno van de Amerikaanse hotelmaatschappij Intercontinental, die vanaf het begin bij de bouw betrokken was en van Ben Smit. De bouw verliep niet altijd soepel, men moet zich de ontsteltenis voorstellen, toen in het de Castro gebouw (achter het postkantoor) brand uitbrak op 26 januari 1956 en daarbij alle bouwtekeningen voor het hotel in het kantoor van de architect verbrandden. Uiteindelijk was de officiële opening van Curaçao Intercontinental op 12 oktober 1957. Vanaf 1965 werd gewerkt aan de uitbreiding en aanbesteding naar ontwerpen van Ben Smit met een toren van 12 verdiepingen, die gezichtsbepalend voor het silhouet van de binnenstad zou worden. Dit nieuwe gedeelte werd op 23 april 1971 geopend maar was al eerder in gebruik genomen. Iedereen die ooit in de oorspronkelijke lobby, de nachtclub of in de openluchtbar naast het zwembad met uitzicht op de Caribische zee vertoefde, zal zich deze situatie nog zeer goed kunnen herinneren. Terwijl binnen oorspronkelijk veel donker hout de sfeer bepaalde, vertoefde men buiten in een waarlijk tropisch paradijs. Ook de geniale oplossing om van beneden door bolle ramen de zwemmers in de pool te kunnen bespieden was een fantastisch detail dat vermeld moet worden. De bevolking van Curaçao kan alleen maar hopen dat de recente koop van de ruïne door het Algemeen Pensioenfonds Curaçao een goede beslissing was om ofwel over te gaan tot gecontroleerde afbraak met behoud van een paar pregnante architectonische finesses of gehele verwijdering van de toren die onherstelbaar aangetast blijkt te zijn door betonrot, maar met behoud van de historische delen van het oude fort.

 Constructie van Hotel El Curacao (Intercontinenltal) op 8 maart 1957, met links architect Ben Smit. Foto Nationaal Archief, Collectie Fisher 33-91.

Een ander vooraanstaand ontwerp van Ben Smit en zijn visie als architect mag hier niet ontbreken: In 1962/1963 verrees aan de Piscaderabaai in samenwerking met de architecten Torro en Ferrer het Hilton Hotel met zijn stervormig zwembad als tegenhanger tot het zeshoekige casino met koepeldak aan de voorkant van het gebouw en zijn beton gegoten balkons, die als een soort raster of honingraat de hele front van het hotel bepaalden en de fascinatie van Smit voor de ontwerpen van de Braziliaan Oscar Niemeyer duidelijk maakten. De balkonrasters zijn bij een latere renovatie jammer genoeg verwijderd, zodat de oorspronkelijke intentie van de architect niet meer herkenbaar is. Opvallend zijn ook de liften van glas, waardoor men op- en neerdalend van een schitterend uitzicht over de hele baai kan genieten. Bij dit ontwerp kon men spreken van een zeer geslaagde combinatie van functionele architectuur in een bestaand landschap. Terwijl bij het stadhotel Intercontinental concessies moesten worden gedaan aan de omgeving en daarvoor tegelijkertijd ook gedeeltelijk briljante oplossingen werden gevonden, pakte Smit de infrastructuur van Piscadera zodanig aan dat hij het hotel met zijn 200 kamers als een gigantisch schild voor de lagune plaatste, maar evenwel met inachtneming en integratie van de oude fortmuren. In een aparte vleugel waren winkels en sportfaciliteiten aanwezig. De bouw sloot aan bij het toenmalige internationale niveau om toeristen te kunnen ontvangen en te kunnen laten genieten van een prettig verblijf aan zee. Dat het hotel vol in de windrichting van de olieraffinaderij lag, werd op de koop toegenomen. Ik kan me herinneren dat de uitstoot uit de schoorstenen van de raffinaderij in de 80er jaren en de daarmee gepaarde overlast van vieze geuren soms niet te harden was.
Om te kunnen begrijpen en misschien zich te kunnen herinneren hoe immens veel bouwactiviteiten hier op Curaçao in de 20 jaar na de tweede wereldoorlog plaats vonden en door bepaalde investeerders in de samenleving gefinancierd werden, bespreek ik hieronder in het kort een groot deel van de opdrachten die Ben Smit in die tijd realiseerde. Daarbij mag men niet vergeten, dat in dezelfde periode meerdere architecten bezig waren en duidelijk eveneens een goede tot zeer goede boterham verdienden. De bouwsector beleefde in de jaren na de oorlog gouden tijden, in het Engels zou men zeggen: “the sky was the limit”.

Lijst van uitgevoerde opdrachten (niet volledig) met enkele aanmerkingen 

1946 woonhuis Rozenweg, weduwe Brandao – Pinedo
1947 één van Smits allereerste ontwerpen was voor het oorspronkelijke clubgebouw van de CSC op Scharloo waarvan de opening plaats vond op 2 juli 1950. In 1947 had hij daarmee al een prijs gewonnen voor “beste sportgebouw” tijdens een soort olympiade in Baranquilla, Colombia. Toen de club naar Damacor verhuisde is dit gebouw afgebroken.
1948 eigen woonhuis Angloweg 9
1949 Mesker showroom Salinja
1950 Nassaustraat, Aruba, nieuw gebouw Spritzer & Fuhrmann
1951 woonhuis dr. Benesch, Penstraat (foto boven)
1951/2 Heerenstraat 28, The Marine Store
1952 kapelletje bij Daniel voor de familie Engels
1954 nieuwe vleugel St. Elisabeth ziekenhuis
1954 Chobolobo shoppingcenter (Tauber), momenteel is een deel al afgebroken, rest gaat waarschijnlijk binnenkort verdwijnen
1954 bankgebouw HBU Breedestraat, Punda; ondergronds gehele oppervlak voor kluizen
1954 Hotel Curaçao Intercontinental, later Plaza Hotel. 124 kamers (foto boven)
1955 showroom Philips, Salinja
1955 vroegere Hotel Waas verbouwt als Pius Juvenaat, later deel UTS
1956 Icasa chocoladefabriek van M.H. en Vick Pinedo, Rijkseenheidboulevard, nu Coca Cola
1956 Residentie Venezolaanse Consul, President Romulo Bethencourt Blvd.
1956 Centro Social Venezuela, Marie Pampoen, later vakbondsgebouw, nu van een religieuze gemeenschap
1957 Kloster Alverna, waarvan ik altijd dacht dat het een dichtgemetselde deur was, is zo gepland in de bouwtekeningen als een naar buiten uitstekende biechtstoel
1957 opening showroom Moreno Brandao Salinja (nu autocity) – rotonde Salinja, gebroeders Moreno, lichte stalen constructie omdat de ondergrond drassig was, interessante dakvorm, 600 vierkante meter glas, op een draaitafel werd steeds een auto uitgestald, agent van General Motors.
1960 Landslaboratorium, van Heelsumstraat
1961 Antilliaanse Verffabriek, opening 18 maart 1961 door Emiel Dankmeyer en de vrouw van gezaghebber Gorsira. Ontwerp van het baken, foto hiernaast -->)
1962 muur begraafplaats Berg Altena
1962 Kamer van Koophandel
1963 benzinestation Parera
1964 nieuw clubgebouw Damacor, Chuchubiweg met 6 tennisbanen en 2 bowlingbanen, de bowlingbanen zijn in 2003 gesloten.
1965 Ruiterkade hoek Fuikstraat, Banco Latino waarschijnlijk 1965
1969 vakantie- en recreatiecentrum Lagoen, openbare aanbesteding door DOW

Noten:
(1) Vindplaatsen van oude afbeeldingen in privébezit van de hier besproken gebouwen zou ik zeer op prijs stellen
(2) https://www.nationaalarchief.cw/collectie
(3) https://www.delpher.nl/nl/kranten
(4) Ben Smit, Projects Curaçao 1946 -1969, 2002; Ronald Gill, Een eeuw architectuur, 2000;
-----

Details

Geschreven: 07 februari 2022

Van den Bosch en de slavernij op Curaçao

Door John Gilbert Jonkhout

Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van juni 2005

In 1780 werd in de provincieplaats Tiel (Nederland) een jongetje geboren, dat later zou blijken te beschikken over een tomeloze werkdrift, een zeer gezond verstand, veel idealisme, gepaard aan optimisme, en een nooit versagende toewijding aan wat hij zag als de goede zaak. Niets rondom zijn wiegje wees er op, dat hij een glansrijke loopbaan tegemoet zou gaan; een loopbaan, waarin hij diepe sporen trok door de vaderlandse geschiedenis en waarin hij ook zijn invloed deed gelden op Curaçao.

Nadat hij grotendeels zichzelf had opgeleid, solliciteerde hij op achttienjarige leeftijd naar de positie van eerste luitenant bij het Comité tot Zaken van de Oost-Indische Handel en Bezittingen, een orgaan dat na de verdrijving van de laatste stadhouder was ingesteld om bedoelde zaken te besturen. Hij werd aangenomen en een jaar later, vlak voor het officiële einde van de hoogbejaarde en wankele Oost-Indische Compagnie, kwam hij in Indië terecht. Bij de eerste gelegenheid die zich voordeed, onderscheidde hij zich te velde; als gevolg daarvan heeft het hoofd van het Indische leger, Simon de Sandol Roy, hem voor promotie voorgedragen bij de gouverneur-generaal, die de jongeman, welke wij nu leren kennen als Johannes van den Bosch, bevorderde tot kapitein-adjudant.

Vanaf dat moment was er geen houden meer aan. Van den Bosch kreeg enkele interessante opdrachten waar hij zich loffelijk van kweet en kocht een grote lap woeste grond, die hij voorlopig verhuurde. Na enkele jaren trouwde hij met een dochter van De Sandol Roy. Het was niet alles peis en vree wat hierop volgde; hij heeft er aan meegewerkt dat de onrust rond Batavia (thans Djakarta) bloedig werd neergeslagen. Hij leerde landbouw, kreeg de smaak ervan te pakken en boekte goede resultaten. Hij kreeg kinderen. Hij bouwde een stevig netwerk van belangrijke relaties op. Hij raakte verwikkeld in de machtsstrijd in Indië rond de nieuwe g.-g. Daendels, die, nadat hij persoonlijke brieven van de inmiddels vertrokken De Sandol Roy aan zijn schoonzoon had geopend, Van den Bosch opdroeg om Indië te verlaten. Dat deed hij ook, maar onderweg naar Nederland werd hij door de Engelsen krijgsgevangen gemaakt, hoewel hij uit de dienst ontslagen was. Na enige moeilijkheden is hij uitgewisseld tegen een Engelse officier; hij vestigde zich in zijn geboortestreek, waar hij gemakkelijk kon leven van de winst die hij had gemaakt op de verkoop van zijn landgoed, maar gaf ook blijk van zijn hartelijke instelling door de persoon die hem aanvankelijk in opleiding hadden gehad, met grote bedragen en belangeloos financieel te steunen.

Nadat de Fransen Nederland hadden verlaten in 1813 kwam hij met allerlei plannen bij Falck, een van de leidinggevende figuren van het land. Hij werd benoemd tot kolonel-adjudant van generaal Krayenhoff en ging aan de slag met een onbedwingbare energie. Weer onderscheidde hij zich te velde, maar miste de slag bij Waterloo. Niettemin is hij tot generaal-majoor titulair benoemd, nadat hij zich had doen kennen als een bekwame klusjesman. Hij ontving ook de Militaire Willemsorde. Toen de rust in Nederland voorlopig was teruggekeerd en Willem van Oranje-Nassau, zoon van de verdreven en inmiddels overleden stadhouder, als koning op het fluweel terecht was gekomen met het verlangen om er ook te blijven, mengde VdB zich in de discussie over het te voeren koloniale beleid. Deze discussie is in wezen nog op de dag van heden gaande, en draaide om de vraag op welke wijze er met de koloniën omgegaan zou worden: als wingewest of als landsdeel. VdB was voorstander van exploitatie, een visie die Willem goed uitkwam, omdat Nederland financieel op apegapen lag.
Er zijn vele riemen papier volgeschreven over de keuze voor, dan wel tegen het systeem, waarbij de inwoners van de koloniën min of meer gedwongen zouden worden tot bepaalde cultures – een methode die de naam aan het beruchte cultuurstelsel heeft gegeven. VdB was er een voorstander van, omdat de inwoners, indien hun de vrijheid werd gelaten om te doen wat ze wilden, minder zouden produceren dan de West-Indische slaven en deswege niet zouden kunnen concurreren.

Intussen mislukten er oogsten in Nederland; de toch al niet rijke bevolking raakte in moeilijkheden. VdB werd armoede-bestrijder. Hij bedacht het plan om in de niet-ontgonnen delen van Nederland koloniën te stichten en daar werkloze armen aan het werk te zetten. De keuze viel op Drente. Daar heeft hij zich met een onbedwingbare inzet op geworpen. Het was geen gemakkelijke taak, maar uitdagingen aangaan was VdB zijn lust en zijn leven. Hij deed alles wat hij kon, praatte zich een slag in de rondte, schreef zijn vingers blauw en werkte als een paard. Intussen verloor hij ook nog zijn vrouw en een kind; hij ontmoette niet lang daarna een meisje, dat voor hem bezweek en hem een kind schonk; later is hij met haar getrouwd. Jarenlang heeft VdB zich gewijd aan de ontwikkeling van wat de veenkoloniën zijn geworden, maar Willem had hem nodig voor belangrijkere taken. VdB mocht gaan proberen om de West winstgevend te maken. Daar had hij niet zoveel zin in, want hij wilde zijn Drentse karwei afmaken. Maar de koning gaf VdB gewoon een netjes aangekleed dienstbevel, waar deze niet onderuit kon. Hij werd gemachtigd om alles te doen wat nodig was – de enige aan wie hij verantwoording zou moeten afleggen was de koning zelf. Zijn benoeming als commissaris-generaal werd vastgelegd op een mooi stuk perkament.

Op 10 december 1827 kwam VdB aan in Willemstad op Curaçao als gevolmachtigd commissaris-generaal. Hij wekte de Curaçaose bank tot leven, stelde een regeringsreglement op, dat later ook gearresteerd werd, voerde nieuwe belastingen in en vertrok om een blik te gaan werpen op de Bovenwinden. Dat gedaan zijnde ging hij naar Suriname.

Bij een van die belastingen staan wij stil. Het is de heffing op onroerend goed. Aangezien de plantage-slaven ook als onroerend goed werden beschouwd, is er een legger voor ze aangelegd, een lijst van de onvrije personen als belastingobject. Bovendien heeft VdB de slaven de status van onmondig persoon gegeven – zij waren af van de status als lastdier en handelsobject. Om die belasting beter te kunnen innen, is met ingang van 1 januari 1839 een uitvoerige legger bijgehouden, waarin het komen en gaan van de onmondige personen werd bijgehouden. Deze legger is een kostbare bron van informatie; hij is ook zo uitvoerig, dat wij van de onmondige personen meer weten dan van de vrije personen. Deze rijkdom hebben wij indirect aan VdB te danken.

Na zijn werk in de West ging VdB naar huis; maar nauwelijks twee weken daar werd hem de functie van g.-g. van Oost-Indië aangeboden. Hij had er alweer niet zo’n zin in, maar de koning zette hem persoonlijk onder druk. Hij bezweek en werd meteen beloond met een hogere militaire rang en een stevig lintje. Hij vertrok na geboorte van zijn zoontje, deed onderweg Brazilië aan voor het verzamelen van gegevens, en ging aan de slag, maar kreeg problemen, niet alleen met de onrust van de bevolking maar ook met zijn overbelaste gezondheid en wilde weg. De koning heeft hem overgehaald om nog even te blijven; VdB kreeg een geheime, bijzondere bevoegdheid als commissaris-generaal om te doen wat hij wilde – een bevoegdheid waar hij alleen in het uiterste geval gebruik van mocht maken. Dat heeft hij dan ook op gepaste wijze gedaan. Na afloop van zijn periode keerde hij terug naar Nederland, waar hij nauwelijks twee weken na zijn aankomst tot bewindsman van het pas gestichte ministerie van koloniën werd benoemd.

Het cultuurstelsel, dat met kracht, tegen alle weerstand in, door VdB werd bevorderd, is op termijn onschatbare betekenis gebleken voor de financiën van Nederland. De aanvankelijke resultaten waren minder goed geweest dan de optimistische bedenker ervan had voorspeld. Mede hierdoor won de oppositie aan kracht; de oppositie, die ook steeds meer van mening was dat het beheer van de koloniën niet uitsluitend aan de koning behoorde. Op de duur leidde dit tot een politieke crisis, die niet meer bezworen kon worden; VdB moest aftreden. Kort daarna is hij overleden. Dat was nog voordat het debat over de afschaffing van de slavernij in de West goed en wel op gang was gekomen – maar hoe lang dat debat ook duurde, het uitgangspunt dat de eigenaren een vergoeding moesten krijgen heeft het gewonnen – een vergoeding die uiteindelijk betaald kon worden uit de overvloedige gelden, die dank zij de vóór zijn dood tot graaf verheven van den Bosch uit de Oost-Indische koloniën zijn gehaald. Zonder het bewust te willen heeft hij er dus wel indirect voor gezorgd dat de emancipatie van de onmondige personen eindelijk doorgang kon vinden.

Noot:
bij het schrijven van dit stukje is gebruik gemaakt van het boek: “Een geestdriftig Nederlander. Johannes van den Bosch”, van Dr. J.J. Westendorp Boerma. De aanstelling van van den Bosch tot commissaris-generaal en de aan hem door de koning gegeven instructie zijn te vinden in de collectie-Van den Bosch in het Nationaal Archief van Nederland te Den Haag (2.21.028, 115).

Details

Geschreven: 05 januari 2022

Un tanki? Si, danki.

Door John G. Jonkhout

Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van september 2004

Jacobus Philippus Leseur zat aan zijn lessenaar in zijn landhuis Daniel te denken (1). Hij had een kleine plantage, waar weinig groeide, waar geen hofje was en maar weinig goede grond. Naast zijn plantage had hij een stuk grond in bruikleen van de overheid; hij zou daar graag een dam willen aanleggen om water te vergaren en een hofje aan te leggen; er was een reepje, waar een rooi doorheen liep en waarlangs de grond goed genoeg was om maïs te planten. Het zou een hoop werk zijn en ook wel wat geld kosten, maar dat kon hij van de ene dag op de andere kwijt zijn, want de overheid was toen al zo dat je ieder ogenblik van je rechten kon worden beroofd. De enige oplossing was om te proberen de grond voor een appel en een ei te kopen.

Hij moet de overheid benaderd hebben en de gouverneur zover gekregen hebben dat deze twee taxateurs aanstelde, om de waarde van de grond te schatten; een van die taxateurs was de bekende A. Evertsz, de andere de genieofficier H.J. Abbing. Deze twee hebben de zaak bekeken. Het stuk grond grensde over een afstand van 1100 el langs de weg. Naar achteren toe was het aan beide kanten 622 ellen diep. Aan de achterkant had het de vorm van een driehoek, maar daar kon niet gemeten worden wegens de vele stekels en de woestheid van de grond (2). In het voorliggende geval bestond zeven achtste van het geheel uit onvruchtbare rotsgrond. Daar is nooit bebouwing geweest en daar kan niet geplant worden. In de sleuven, gaten en openingen heeft zich schraal en stekelachtig kreupelhout voortgeplant. Hierop lettend, en in aanmerking nemen de motieven van Leseur, die allemaal in het rapport zijn verwerkt, hebben de taxateurs geen hoger bedrag kunnen verzinnen dan tweehonderd pesos (19 april 1824, bijlage akte nr. 141) (3). De grond is inderdaad voor dat bedrag verkocht. We kunnen ons afvragen of de gouverneur diep heeft nagedacht; Leseur verkocht alles minder dan een jaar later voor $19.500,= aan Moïse Pinedo jr., van wie hij het weer terugkocht op een veiling, twee jaar later, voor f. 5.606,66,= (3). Het is echter niet gemakkelijk na te gaan of hij winst heeft geboekt, omdat de gegevens over zijn eigen akte van aankoop, zoals verstrekt door mw. Van der Lee, niet kloppen, en ook omdat er nog een derde stuk grond werd meeverkocht, namelijk Kasjoetuin, dat ligt in de hoek van de afslag naar St. Willibrord en de Weg naar Westpunt (4).

We kunnen ons ook afvragen hoe het komt dat de motieven die Leseur heeft bedacht, allemaal zijn opgesomd in het taxatie-rapport. Het kan haast niet anders of de taxateurs hebben hem gesproken. Alexander Evertsz was goed thuis in de buurt, want hij heeft Daniel tot tien jaar ervoor gedurende twee jaar zelf bezeten (3). De grond was toen inderdaad niet veel waard; we kennen allemaal het stenige en droge midden-Curaçao, waar niettemin in de regentijd veel plassen lang blijven staan op die kalkplateaus. Nu gaat het om deze plassen en de naam ervoor in het papiaments, namelijk “tanki”. Ik heb me altijd afgevraagd hoe dat in onze landstaal terecht is gekomen. Niet uit het Nederlands, want het Nederlandse woord tank houdt geen verband met “waterplas” en wordt op z’n Engels uitgesproken; niet met Engelse woord “tank”, want daar geldt hetzelfde voor en bovendien staat de uitspraak ervan een woordafleiding uit de weg. Ik denk dat ik het nu weet; in het aangehaalde rapport spreken de taxateurs namelijk van het voornemen van Leseur om op het begeerde stuk grond een watervanggebied, een “étang” aan te leggen; dat is Frans voor vijver, poel. We hebben hier dus een gedocumenteerde afleiding van een Papiaments woord (5). Mogen er nog vele volgen.

Noten:

(1) Van der Lee, Plantages, blz. 2. Daniel wordt door Van der Lee ten onrechte Bagade genoemd; dat is een afzonderlijk stuk grond, met eigen privileges, dat wel met Daniel mee werd verhandeld in die tijd. Bahada di Daniel is het reepje, dat tegen het plateau van Daniel ligt, op het plateau van de Noordkant.
(2) In sommige inspecties en rooibrieven vindt men ook dat er niet gemeten kon worden vanwege de “kadoesjes en de baranques”.
(3) Als we voor het gemak er van uitgaan dat het stuk naast Daniel ligt, achterin, de driehoek niet meegerekend, even breed was als de weg, dan komen we eerst aan een oppervlakte van 1000x615 meter (afgerond), dat is 61,5 ha. Nemen we voor de driehoek 1100 meter als basis, en gaan we voor het rekengemak uit van een stompe driehoek met de helft van de zijden als hoogte, dan komt daar nog bij: 1100m(basis)x150m (halve hoogte), is gelijk 16,5 ha, totaal dus 78 ha. Leseur had dus niets te klagen over de taxateurs.
(4) In 1840 heeft hij Daniel verkocht aan zijn zoon, die de op een na meest weelderige naam van Curaçao draagt: Anthony Hoogland Steeling Leseur. De familie wordt kort besproken in Krafft, blz. 393. De weelderigste achternaam is natuurlijk Jacob Bennebroek van de Linde Schotborg.
(5) Een ander Papiaments woord, ontleend aan het plantageleven is, “baké”, oorspronkelijk “vaquero”, een de meest gewaardeerde soorten onvrije personen, om zijn kennis van paarden en koeien. 

Details

Geschreven: 04 januari 2022

De armoede van Brión

Door John G. Jonkhout

Dit artikel verscheen eerder in druk in De Archiefvriend van maart 2004

In zijn boek (1) over onze zeeheld vertelt Hartog ons het een en ander over Brión’s financiën, zoals deze leden onder het voorschieten van bedragen ten behoeve van de oorlogsinspanning en zijn vermogenspositie, als gevolg daarvan. Een afschrift van het testament van Brión is achter in Hartog’s boek opgenomen (blz. 177). Hij laat, behoudens enkele kleine legaten, alles na aan zijn broer en zijn zusters, om gelijk te delen: “alle zijn natelatene goederen, zo roerende als onroerende, Actiën, credieten en gerechtigheden, niets uitgezonderd, zo hier als elders (enz.)”. Korte tijd later was de held dood, gesloopt door een ons onbekende ziekte. Zijn executeurs zouden zijn: zijn zwager Joseph Foulke, verder de zakenman William Smith, zijn broer Theodorus Brión en B.A. Cancrijn, die later door C. Parker is vervangen. Naar aanleiding van het aangehaalde zinsdeel uit het testament merkt Hartog op: “In werkelijkheid was er niets.” Hij vindt daarvoor steun in eigentijdse bronnen (blz. 150).

Mw. Monsanto heeft ons nader daarover ingelicht door de lijst van Brión’s goederen, die na zijn dood geveild zijn, bekend te maken. Dat ziet er schamel uit, ook al zou, zoals mw. Monsanto zegt, de opbrengst voldoende geweest zijn om een huis te kopen. (Archiefvriend, juni 2003). Op zichzelf hoeft dit niet te betekenen dat Brión geen andere bezittingen had; er zijn gewoon een aantal roerende goederen geveild; andere goederen waren misschien eerder uit de hand verkocht. Van zijn onroerende goederen weten wij niets, en die heeft hij vast wel geërfd van zijn vader. Misschien heeft hij deze op een eerder tijdstip te gelde gemaakt. Dat zou nagegaan kunnen worden door alle akten na te lopen vanaf het overlijden van zijn vader.
Zijn vader was geen arme drommel. Helaas is het niet mogelijk een goed beeld te krijgen van diens vermogen, omdat de inventaris van zijn roerende en onroerende bezittingen, opgemaakt na zijn dood, niet voldoende goed leesbaar is (2). Tussen de vlekken door ziet men wel het een en ander aan luxe schemeren, zoals gouden voorwerpen – afgezien van enkele bebouwde percelen en aandelen in werven en opslagplaatsen.

Luís Brión was een idealist, een goed zeeman en een zakenman. Dat moet hij geweest zijn, want er is veel geld omgegaan in de bevrijding van Zuid-Amerika; Hartog berekent dat hij een miljoen heeft bijgedragen, een berekening gemaakt aan de hand van historische gegevens (blz. 166).

Men kan zich afvragen waar Brión zijn startkapitaal vandaan had. Hij moet het een en ander geërfd hebben; uit de uitvoerige inventaris van zijn vaders boedel, welke inventaris zoals gezegd niet goed leesbaar is, kan niet worden afgeleid hoe groot het vermogen was. Die onbekende hoeveelheid heeft hij ook moeten delen met zijn broer en zusters. We moeten, als het verhaal van Hartog klopt, dan ook de conclusie trekken, dat de held in elk geval verder is gegaan met zaken doen, of althans een behoorlijke inkomstenbron heeft aangeboord.
Brión was niet alleen een idealist, die heilig geloofde in de zaak van de revolutie. Hij was ook, naar we mogen aannemen, een hartstochtelijk militair, gezien de voorvallen die Hartog aanhaalt in de periode dat hij in Nederland was en na zijn terugkeer op Curaçao. Dit is een gevaarlijke combinatie, maar niet een die hem tot een verkwister maakt. Een peso kan maar één keer worden uitgegeven. Brión heeft zeker zaken gedaan, hij kon immers tijdens de opstand kredieten krijgen, en hij is op dat gebied heel ver gegaan, want hij moest regelmatig de revolutionaire leiding er op wijzen dat kredieten gehonoreerd moeten worden. Dat moet logischerwijze ook omdat de kredietverleners weliswaar belust zijn op de als gebruikelijk grote oorlogswinsten, maar ook aan de voortzetting van hun bedrijf moeten denken.
Dit laatste gold ook voor Brión.

Er is een stuk (3), waaruit blijkt dat hij, op papier althans, niet onbemiddeld is gestorven. Op 1 februari 1836 kwamen er een aantal heren bij elkaar ten kantore van de koloniaal secretaris in diens kwaliteit als notaris, om een overeenkomst vast te leggen.
Aan de ene kant waren dat Th. Jutting, A. de Veer Jr. en G.I. Hoyer, gemachtigden van Joseph Foulke. Aan de andere kant was dat G.W. Hellmund.
Foulke was nog steeds executeur testamentair (uitvoerder van de laatste wilsbeschikking) van Brión; Hellmund was hetzelfde voor G.F. Lenz, die overleden was maar in leven eveneens executeur testamentair geweest van Brión, die in zijn laatste wil had bepaald dat die functionarissen in hun plaats anderen konden benoemen – een heel gebruikelijke regel.

Hellmund sprak het volgende met die andere heren af. Hij zou een pakket obligaties, dat Lenz onder zich had gehad, maar dat toebehoord had aan Brión, aan hen overdragen. Ze zouden dan allemaal samen proberen, om door tussenkomst van een erkend handelshuis op het vasteland achter de waarde toentertijd van die papieren te komen. Op basis van dat gegeven zouden ze dan het aandeel van Lenz als executeur testamentair aan Hellmund overhandigen. Een keurige regeling. Voor degenen die op dit terrein niet thuis zijn zij opgemerkt dat het heel gewoon is dat een executeur testamentair een vergoeding krijgt voor bewezen diensten.

Maar nu komt het: in de overeenkomst is een nauwkeurige lijst opgenomen van de papieren waar het om ging. Het zijn vele tientallen schuldbekentenissen in allerlei bedragen, van het land in oprichting, dat toen Gran Colombia heette maar onder andere ook Venezuela omvatte - Bolívars droom immers was één grote, Zuid-Amerikaanse republiek - aan Brion. Het totaalbedrag van deze waardepapieren beloopt $ 259.500.=, zonder meer een gigantische som. Ik haal dit stuk aan om te bewijzen dat Brión zijn vermogen niet zomaar in de Gran-Colombiaanse staatskas heeft gestort en er waarschijnlijk niet van uit is gegaan dat hij niets van het uitgeleende geld terug zou zien. Hij heeft, bij het voorfinancieren van de oorlogsuitgaven niet kunnen vermoeden dat hem maar een betrekkelijk kort leven beschoren zou zijn. Het is ondenkbaar dat hij in de weken voor zijn overlijden – uit Hartog’s relaas blijkt dat hij goed bij kennis was (blz. 148 e.v.) – niets hierover zou hebben meegedeeld aan zijn broer en zijn zwager, die immers ook moesten instemmen met hun benoeming tot executeur-testamentair. Misschien heeft hij instructies gegeven, of in elk geval inlichtingen over de vorderingen; het zal niet zijn omdat ze juist op dat moment betaalbaar waren. Mogelijk heeft Brión ze ergens op het continent achtergelaten, eventueel met andere roerende en/of onroerende goederen. En dat hij geen tijd heeft gehad om er achterheen te gaan, omdat ze op een voor hem onbereikbare plek waren. In elk geval hebben zijn nabestaanden gedacht dat er nog iets te halen viel. Of dat in de praktijk ook wat heeft opgeleverd, is een vraag die ik niet van hieruit kan beantwoorden; ik laat de zoektocht naar het antwoord graag over aan een volhardende, plaatselijke onderzoeker. Die zal niet alleen er achter moeten zien te komen, wat er van de waardepapieren terecht is gekomen – bijvoorbeeld door na te gaan, of er in Venezuela en Colombia is bijgehouden welke uitbetalingen op uitstaande obligaties zijn gedaan - maar ook waar ze vandaan kwamen, en of dat alles was wat er was, gezien de schatting van Hartog over de bijdrage van onze zeeheld.

Noten

(1) Hartog, J., Luis Brión, de admiraal-financier, Aruba, 1968
(2) Nationaal Archief Nederland, Oud Archief Curaçao vóór 1828, notariële protocollen, inv. nr. 1001, akte 114.
(3) Nationaal Archief Nederland, Oud Archief Curaçao 1828-1845, notariële protocollen, inv. nr. 770, akte 28.